Grodzisko w Starej Łomży. Najstarsze miejsce chrzcielne północno-wschodniego Mazowsza

Pierwszy kościół w Starej Łomży

Pierwszy łomżyński kościół w formie rotundy wybudowano tu najprawdopodobniej w miejscu wcześniejszej pogańskiej świątyni lub megalitycznego grobowca. Zauważył to już wiele lat temu muzealnik z Muzeum Zamku w Kwerfurcie Heiko Einecke, który w porozumieniu z polskimi pasjonatami historii i władzami Diecezji Łomżyńskiej przygotowywał w 2009 roku polsko-niemieckie uroczystości milenijne związane z męczeńską śmiercią św. Brunona z Kwerfurtu.

W czasach chrystianizacji Polski świątynie chrześcijańskie wznoszono najczęściej w dawnych kultowych gajach, na świętych pogańskich górach lub w miejscu wcześniejszych megalitów i kamiennych kręgów służących pogańskim Słowianom za miejsca ich religijnych rytuałów. Płońsk, Stara Łomża i Wizna, jako najdalej na północny-wschód wysunięte grody monarchii wczesnopiastowskiej, były z jednej strony ważnymi ośrodkami obronnymi i węzłami drogowymi na szlakach handlowych i militarnych Monarchii Pierwszych Piastów.

W tym kontekście Stara Łomża wydaje się być pierwszym ośrodkiem chrystianizacyjnym wschodnio-północnego Mazowsza, z którego jak głosi lokalna tradycja, wyruszył na swą ostatnią misję chrystianizacyjną ottoński misjonarz św. Brunon z Kwerfurtu.

Relikty tej pierwszej chrześcijańskiej świątyni odkrył tu w roku 2003 warszawski archeolog Antoni Smoliński. W miejscu dwóch późniejszych kościołów średniowiecznych odkopał on tutaj zarys kamiennej rotundy z absydą, datowanej według niego na przełom X i XI wieku. Według niektórych polskich naukowców, najprawdopodobniej była to placówka misyjna św. Brunona i jego towarzyszy, którzy właśnie stąd wyruszyli na swą ostatnią misję do Prus, gdzie 9 marca 1009 roku zginęli.

O wydarzeniach tych wspominają między innymi saski kronikarz czasów ottońskich Thietmar z Merseburga, Roczniki kwedlinburskie, Roczniki krakowskie, kronika Wipperta i lokalne zapiski w rodzinnym mieście św. Brunona, Kwerfurcie. 

Niestety reakcja pogańska w Polsce w czasach Bezpryma, bunt piastowskiego wojewody Masława i najazd czeskiego Brzetysława w roku 1038 zatarły prawie na tysiąc lat wiele miejsc i świątyń wybudowanych w czasach pierwszej monarchii piastowskiej i dopiero teraz archeologom udaje się szczątkowo odtworzyć najdawniejsze dzieje chrystianizacji Polski. Jednym z takich miejsc jest bez wątpienia tutejszy, pierwszy kościół chrześcijański. 

Polecamy również: Thietmar i Brunon. Dwaj kronikarze, bez których nie wiedzielibyśmy o bitwie pod Cedynią

Świątynia pw. św. Wawrzyńca

Jako poszlakowy dowód na dotarcie do Starej Łomży saskiej misji chrystianizacyjnej może być wezwanie św. Wawrzyńca, ponieważ kościoły i klasztory pod wezwaniem tego wczesnochrześcijańskiego świętego były bardzo popularne w całej Saksonii, szczególnie niedaleko Kwerfurtu i Magdeburga, skąd pochodził, i gdzie uczył się św. Brunon. Wiązało się to natomiast ze słynną bitwą wojsk Ottona I z koczowniczymi  Madziarami na Lechowym Polu w 955 roku, którą wygrali wówczas Niemcy, a która powstrzymała rabunkowe najazdy koczowniczych i pogańskich Węgrów na chrześcijańskie kraje Europy Zachodniej. Bitwa ta miała miejsce w dniu św. Wawrzyńca i stąd też już po zwycięstwie w całej Saksonii, jako wotum dziękczynne powstały wtedy liczne kościoły i klasztory pod wezwaniem tego świętego. Później sascy misjonarze wznosili je w miejscach swoich misji chrystianizacyjnych zarówno w piastowskiej Polsce, jak i na Węgrzech.

Ponadto św. Brunon został wyświęcony na biskupa misyjnego w katedrze biskupiej p.w. św. Wawrzyńca w Merseburgu w Saksonii, skąd najprawdopodobniej po raz pierwszy w roku 1005, przybył do Polski. We wczesnopiastowskiej  Polsce wezwanie to nosiła między innymi bazylika chrzcielna w Kałdusie z XI wieku pod Chełmnem oraz najstarsze mazowieckie kościoły w Płocku, Sochaczewie, Sierpcu, Płońsku, Mławie, Sieciechowie i Starej Łomży. Wszystkie te miejsca mogą być więc związane w jakiś sposób z postacią św. Brunona.

Podobne miejsce związane prawdopodobnie również z misją św. Brunona i jego misjonarzy, znajduje się również w centralnej Polsce pomiędzy Piątkiem, a Łęczycą gdzie z kolei w miejscowości Góra św. Małgorzaty, łódzki archeolog Zbigniew Lechowicz przy tutejszym kościele odkopał fundamenty okrągłej, romańskiej budowli, będącej najprawdopodobniej rotundą chrzcielną i miejscem pobytu brunonowej misji.

W związku z tymi spostrzeżeniami można stwierdzić, iż hipoteza istnienia już na początku XI wieku drugiej po Archidiecezji Gnieźnieńskiej piastowskiej  metropolii kościelnej, obejmującej głównie tereny zawiślańskie, Ziemię Czerską i Mazowsze, która była tworzona przez Brunona z Kwerfurtu, od podstaw we współpracy z Bolesławem Chrobrym, wymaga dodatkowych naukowych badań i interpretacji.

Doskonałym momentem do rozpropagowania tej tematyki stały się tegoroczne gnieźnieńskie uroczystości milenijne związane z 1000 letnią rocznicą koronacji piastowskiego księcia Bolesława Chrobrego ma pierwszego króla Polski. W zeszłym roku z inicjatywy Bractwa Pięciu Braci Męczenników z Kazimierza Biskupiego wydana została popularnonaukowa publikacja zatytułowana „Miejsca brunonowe w Polsce” która uzupełnia znacznie tę tematykę, a jej współautorami są wymienieni wyżej archeolodzy.

Polecamy również: Templariusze w Polsce. Zobacz, co zostawili po sobie

Święty Brunon z Kwerfurtu – Patron Diecezji Łomżyńskiej

Ten wielki misjonarz czasów ottońskich i piastowskich, który poniósł męczeńską śmierć w 1009 roku w gdzieś na pograniczu piastowskiej Polski, Jaćwieży, Litwy i Prus, zasługuje na szerszą popularyzację wśród polskich czytelników choćby dlatego, iż w tym roku obchodzimy uroczystości milenijne koronacji Bolesława Chrobrego na pierwszego króla naszej Ojczyzny. O ile bowiem znany jest powszechnie żywot, męczeństwo i cuda św. Wojciecha-Adalberta, głównego patrona Polski z czasów wczesnopiastowskich i pierwszego męczennika za wiarę chrześcijańską na naszych ziemiach, o tyle postać św. Brunona i jego dzieło misyjne, jakiego dokonał we wczesnopiastowskiej Polsce, poza wąskim tylko kręgiem polskich historyków wczesnego średniowiecza i kilkoma miejscami jego kultu, są praktycznie w ogóle nie znane.

Przypadająca milenijna rocznica, staje się doskonałą okazją do przypomnienia tego wyjątkowego misjonarza i intelektualisty. Jest to jednocześnie zapowiedź wielu religijnych i naukowych uroczystości, które przybliżą bez wątpienia jego postać i chrystianizacyjne dzieło.  

Św. Brunon-Bonifacy oprócz tego, że był po św. Wojciechu-Adalbercie i Pięciu Braciach Męczennikach kolejnym przybyłym z Zachodu Europy na dwór Bolesława Chrobrego misjonarzem,  wsławił się w polskiej historii również tym, iż stał się pierwszym udokumentowanym kronikarzem epoki wczesnopiastowskiej działającym bezpośrednio na ziemiach polskich już na początku XI wieku. Do historii polskiej literatury weszły  między innymi:  jego słynny, napisany w Polsce około roku 1008 w języku łacińskim Drugi żywot św. Wojciecha, Żywot Pięciu Braci Męczenników i List do Henryka II, w którym stanął on, jako rodowity Niemiec po stronie Bolesława Chrobrego, krytykując tym samym niemieckiego króla za jego wojenny sojusz przeciw polskiemu księciu zawarty z pogańskimi Wieletami.

Ta niezwykła wręcz lojalność wobec Chrobrego oraz  zaangażowanie Brunona na ówczesnych ziemiach polskich w organizację tutejszej struktury kościelnej, zakonnej i chrystianizacyjnej oraz jego zagranicznych posług dyplomatycznych, każą upatrywać w św. Brunonie głównego kontynuatora zarówno misji św. Wojciecha, jak i wielkich uniwersalistycznych planów zjednoczenia chrześcijańskiej Europy zainicjowanych przez  Ottona III i papieża Sylwestra II.

Można tutaj stwierdzić, iż razem z jego męczeńską śmiercią w Prusach oraz późniejszym zaginięciem w ruskim Kijowie innego misjonarza i współpracownika św. Brunona, kołobrzeskiego biskupa Reinberna, którego jako swego posła wysłał tam w roku 1013 Bolesław Chrobry, kończy się też ottońska idea zjednoczonej Europy, której szczytowym punktem był słynny Synod Gnieźnieński w roku 1000. Po przedwczesnej śmierci cesarza Ottona III w roku 1002 i morderstwie dokonanym przez saskich grafów w cesarskim pałacu w Pohlde na Ekkharcie z Miśni, który miał być potencjalnym następcą Ottona III, późniejszej śmierci papieża Sylwestra II i martyrium Pięciu Braci Męczenników w roku 1003, św. Bruno stał się tragicznym kontynuatorem nieudanej wówczas próby pokojowego zjednoczenia europejskich chrześcijan pod patronatem ówczesnego papiestwa i berłem Świętego Cesarstwa Zachodniorzymskiego.

Męczeńska śmierć Brunona gdzieś na pograniczu piastowskiej Polski, Prus, Jaćwieży, Litwy i Rusi  była udokumentowanym przez kronikarzy swojej epoki epilogiem tej idei, i choćby dlatego w dzisiejszej Zjednoczonej Europie i ateizującej się warto odwołać się do tych tragicznych postaci, które przed tysiącem lat były inicjatorami tego procesu. Św. Brunon-Bonifacy zamykał  pierwszy etap procesu chrystianizacji Polski, która rozpoczęła się chrztem Mieszka I w roku 966.

Polecamy również: Archikolegiata w Tumie pod Łęczycą

Bibliografia:

• „Miejsca brunonowe w Polsce”, S. Mrówczynski, G.B. Bednarek, A. Smoliński, Z. Lechowicz; wyd. GOK w Kazimierzu Biskupim: 2024
• „Święty Brunon-Bonifacy. Życie. Męczeństwo. Kult”; Tadeusz Poklewski-Koziełł; Ząbki, Ełk: Apostolicum, 2000
• „Zapomniany męczennik. Św. Brunon-Bonifacy z Kwerfurtu”; G.B. Bednarek, Bibliotheca Romanica: 2023