Kiedy polski tron stał się elekcyjny?
Śmierć króla Kazimierza Wielkiego oznaczała wymarcie Piastów kujawskich w linii męskiej, z wyjątkiem Władysława Białego, który również rościł sobie prawo do polskiej korony. W jego staraniach wspierał go Janko z Czarnkowa. W jaki sposób? Po zgonie Kazimierza Wielkiego jego siostrzeniec, Ludwik Węgierski, wywiózł polskie insygnia koronacyjne, zabierając je wraz z córkami pochodzącymi z czwartego małżeństwa ostatniego Piasta na polskim tronie. Postąpił tak, ponieważ Kazimierz w zawartej z nim umowie przekazał tron Ludwikowi na wypadek, gdyby nie doczekał się legalnego męskiego potomka. Węgierski władca nie chciał, aby ktokolwiek poza nim koronował się na króla Polski.
Najprawdopodobniej we współpracy z Władysławem Białym Janko z Czarnkowa wykradł z grobowca Kazimierza Wielkiego insygnia grobowe, które mogły posłużyć do koronacji. Ostatecznie jednak do namaszczenia Władysława Białego na króla Polski nie doszło, gdyż interweniowała Elżbieta Łokietkówna, konsekwentnie eliminując wszelkie przeszkody stojące na drodze jej syna do tronu.
Elżbieta nie zawahała się nawet przed podważeniem testamentu swojego brata – Kazimierza Wielkiego, przynajmniej w tej części, w której usynawiał on swojego wnuka, Kaźka IV Słupskiego, przewidzianego jako dziedzica polskiego tronu. Ostatecznie 17 listopada 1370 roku władcą Polski został Ludwik Węgierski, siostrzeniec Kazimierza.
Już w momencie śmierci ostatniego Piasta na polskim tronie rozpoczęła się walka o jego sukcesję. Nie było to wcale oczywiste rozstrzygnięcie. Tym samym polski tron przestał być dziedziczny. W okresie panowania Ludwika Andegaweńskiego zaczęto nadawać szlachcie przywileje. To właśnie on w 1374 roku wydał pierwszy przywilej szlachecki, który stał się początkiem rozwoju systemu stanowego w Polsce.
Przywilej koszycki (1374) – pierwsza kobieta królem Polski
Ludwik Andegaweński miał dwie żony. Pierwszą była Małgorzata Luksemburska, córka cesarza Karola IV Luksemburskiego, jednak ich małżeństwo pozostało bezdzietne. W 1353 roku władca poślubił swoją krewną, Elżbietę Bośniaczkę, której wujem był wspomniany wcześniej Władysław Biały.
Z tego związku narodziły się trzy córki: Katarzyna, Maria i Jadwiga. Brak męskiego potomka postawił Ludwika w sytuacji podobnej do tej, w której znalazł się jego stryj, Kazimierz Wielki. Andegawen chciał jednak zapewnić jednej z córek prawo do polskiego tronu.
W Polsce nie istniała dotychczas tradycja dziedziczenia tronu przez kobiety. Decyzja Ludwika Andegaweńskiego stanowiła zatem sytuację bez precedensu. Aby zyskać poparcie dla swoich planów, w 1374 roku w Koszycach nadał szlachcie przywilej, w którym zobowiązał się, że nie będzie obsadzał najważniejszych stanowisk obcokrajowcami. W zamian oczekiwał uznania praw jednej z córek do sukcesji. Ostatecznie koronę w Krakowie przejęła Jadwiga – najmłodsza z córek Ludwika Węgierskiego i Elżbiety Bośniaczki.
Od tego momentu polska szlachta i monarchowie zapamiętali, że kobieta może objąć tron. W przyszłości jeszcze dwukrotnie pojawiła się taka sytuacja. Dziedziczką polskiej korony miała zostać Jadwiga Jagiellonka, córka Władysława II Jagiełły i Anny Cylejskiej. Jej plany przekreśliły jednak narodziny synów Jagiełły i Zofii Holszańskiej – Władysława i Kazimierza – oraz jej własna śmierć 8 grudnia 1431 roku. Kolejną kobietą uznaną za tzw. „króla Piasta” była Anna Jagiellonka, córka Bony Sforzy i Zygmunta Starego, która poślubiła Stefana Batorego. Batory, podobnie jak Jagiełło, nosił tytuł króla iure uxoris, czyli „z prawa żony”. Jednak żadna z tych władczyń nie sprawowała realnej władzy na wzór Jadwigi Andegaweńskiej, która rządziła wspólnie z Jagiełłą.
Jadwiga Andegaweńska, pierwotnie zaręczona z Wilhelmem Habsburgiem, synem Leopolda III Habsburga i Viridis Visconti, ze względów politycznych zerwała narzeczeństwo. W myśl ustaleń unii w Krewie, zawartej 14 sierpnia 1385 roku, poślubiła Władysława Jagiełłę, który przyjął chrzest w obrządku łacińskim. 4 marca 1386 roku został koronowany na króla Polski jako iure uxoris. Warunki unii potwierdzono 11 stycznia 1386 roku w Wołkowysku, a 2 lutego 1386 roku sejm w Lublinie oficjalnie zatwierdził wybór Jagiełły.
Od tej pory polscy władcy musieli zabiegać o poparcie szlachty i sejmu, nadając kolejne przywileje. Tym samym Jagiellonowie stali się dynastią elekcyjną. Mimo że polska szlachta nie zamierzała ryzykować zerwania unii polsko-litewskiej, władcy z tej dynastii konsekwentnie byli wybierani na tron. Jednak w celu utrzymania władzy i stabilności politycznej nadal nadawali przywileje szlacheckie, wzmacniając pozycję tego stanu.
Elekcja vivente rege – Zygmunta Augusta
Gdy królową Polski została Bona Sforza, pochodząca z rodu, którego członkowie słynęli z bezwzględnego dążenia do władzy, nie chciała, by jej syn podzielił los ofiar politycznych intryg. Dlatego za wszelką cenę dążyła do zapewnienia mu sukcesji zarówno na tronie wielkoksiążęcym Litwy, jak i w Krakowie. Już w 1522 roku, gdy Zygmunt August miał zaledwie dwa lata, doprowadziła do jego nominacji na wielkiego księcia litewskiego.
Natomiast we wrześniu 1527 roku doszło do tragicznego wypadku w Niepołomicach – królowa Bona spadła z konia i przedwcześnie urodziła syna, Wojciecha Olbrachta, który zmarł tego samego dnia. Po tej tragedii potężna władczyni całą swoją energię skierowała na zagwarantowanie Zygmuntowi Augustowi tronu polskiego.
18 grudnia 1529 roku na sejmie w Piotrkowie Trybunalskim odbyła się elekcja vivente rege, czyli za życia panującego monarchy. Było to wydarzenie bez precedensu, które wzbudziło oburzenie szlachty. Obawiając się ograniczenia swoich praw do wyboru władcy, szlachta wymusiła na Zygmuncie Starym przyrzeczenie, że sytuacja ta pozostanie jednorazowym wyjątkiem. Król zobowiązał się wówczas do ustanowienia nowego sposobu wyboru monarchy – elekcji viritim, czyli głosowania większością szlachecką.
Po śmierci Zygmunta II Augusta, który – mimo trzech małżeństw – nie doczekał się potomstwa, elekcję viritim przeprowadzono po raz pierwszy. W jej wyniku w 1573 roku królem Polski został Henryk Walezy. Tym samym nie był on pierwszym królem elekcyjnym w historii Polski, lecz pierwszym wybranym zgodnie z nowymi zasadami elekcji viritim.
Bibliografia:
- Dąbrowski J., Elżbieta Łokietkówna (1305-1380), Kraków 2007.
- Dąbrowski J., Ostatnie lata Ludwika Wielkiego (1370-1382), Kraków 2009.
- Sroka Stanisław A., Genealogia Andegawenów węgierskich, Kraków 2015.
- Bogucka M., Bona Sforza, Warszawa 1989.
O autorze: Piotr Wojciechowski
Jest absolwentem kierunku dziennikarskiego oraz filologii polskiej w Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi. Pasjonuje się historią polskiej monarchii, szczególnie genealogią władców i ich związkami z dynastiami europejskimi. Jest autorem profilu na Facebooku: „Historia polskiej i europejskiej monarchii to moje życie – blog”. W wolnych chwilach z zamiłowaniem czyta biografie polskich królów i książąt, pogłębiając swoją wiedzę na temat ich życia i panowania.
