Warszawskie getto było miejscem, gdzie codzienność zamieniła się w walkę o przetrwanie. Wśród głodu, chorób i nieustannego strachu mieszkańcy starali się zachować resztki normalności. Dzielili się ostatnim kawałkiem chleba, organizowali tajne lekcje i koncerty, a dzieci ryzykowały życie, by zdobyć jedzenie.
Tworzenie getta i pierwsze dni
Getto warszawskie powstało w październiku 1940 roku z rozkazu niemieckich okupantów. Było to największe getto w okupowanej Europie – w szczytowym momencie przebywało w nim ponad 400 tysięcy Żydów.
Od początku życie w getcie było dramatycznie trudne. Przeludnienie osiągało niewyobrażalne rozmiary. Według różnych szacunków, w jednym pokoju żyło od 6 do nawet 8 osób, często zupełnie sobie obcych. Brakowało miejsca do spania, a wielu mieszkańców zajmowało piwnice, strychy czy korytarze.
Władze niemieckie wprowadziły system kartkowy, przydzielając Żydom żółte karty żywnościowe. Dzienna racja dla dorosłego wynosiła od 200 do 500 kalorii, a w niektórych okresach spadała nawet poniżej tej wartości. Szybko okazało się, że oficjalne racje nie wystarczają do przeżycia, a głód stał się wszechobecny.
Codzienny głód
Głód był największym wrogiem mieszkańców getta. Według relacji świadków, już w latach 1940–1942 z powodu niedożywienia, zimna i chorób zmarło około 90 tysięcy osób. Śmiertelność sięgała kilku tysięcy ludzi miesięcznie. Ludzie umierali na ulicach, a dzieci, często nazywane „żywymi trupami”, żebrały o kawałek chleba.
Jedynym ratunkiem był czarny rynek i przemyt żywności przez mury getta. Dzieci, dzięki swojej zwinności, odgrywały kluczową rolę w przemycie – prześlizgiwały się przez szczeliny w murze, narażając się na śmiertelne niebezpieczeństwo. Wielu z nich ginęło z rąk niemieckich strażników.
Pomimo tragicznych warunków, w getcie działały sklepy, kawiarnie i restauracje – jednak były one dostępne tylko dla nielicznych, którzy mieli środki na zakup towarów z czarnego rynku. Większość mieszkańców żyła w skrajnym ubóstwie, walcząc o przetrwanie każdego dnia.
Praca i walka o przetrwanie
Praca była obowiązkiem dla każdego dorosłego mieszkańca getta. Niemcy utworzyli tzw. szopy, czyli warsztaty produkcyjne, gdzie Żydzi szyli mundury, naprawiali buty czy pracowali przy maszynach. Praca dawała szansę na przetrwanie – osoby zatrudnione w szopach miały większe szanse na otrzymanie dodatkowych racji żywnościowych i uniknięcie deportacji.
Dzieci i młodzież również musiały pracować lub pomagać rodzinom w zdobywaniu jedzenia. Często brały udział w przemycie lub handlu ulicznym. W getcie powstały tajne szkoły, gdzie nauczyciele ryzykowali życiem, by przekazywać wiedzę kolejnym pokoleniom. Edukacja była formą oporu i walki o zachowanie tożsamości.
Wielu mieszkańców angażowało się w działalność społeczną – działały organizacje charytatywne, które starały się pomagać najbardziej potrzebującym. Żydowska Samopomoc Społeczna organizowała rozdawanie żywności, opiekę nad sierotami i leczenie chorych, choć możliwości były bardzo ograniczone.
Kultura i życie społeczne
Mimo wszechobecnej śmierci i terroru, w getcie kwitło życie kulturalne. Organizowano przedstawienia teatralne, koncerty, wieczory poetyckie i spotkania literackie.
W pamiętnikach z tamtych czasów można znaleźć opisy elegancko ubranych kobiet, które mimo biedy starały się zachować godność i dbać o wygląd. Dla wielu mieszkańców kultura była formą buntu – próbą zachowania człowieczeństwa w nieludzkich warunkach.
Nie brakowało też działalności religijnej – odprawiano nabożeństwa, obchodzono święta żydowskie, a modlitwa dawała nadzieję na przetrwanie. Wspólnota była niezwykle silna, a solidarność i wzajemna pomoc pozwalały przetrwać najtrudniejsze chwile.
Choroby, śmierć i strach
Przeludnienie, brak higieny i niedożywienie sprzyjały wybuchom epidemii. Najgroźniejszy był tyfus plamisty, który zbierał śmiertelne żniwo wśród dzieci i osób starszych. Brakowało leków, środków czystości i opieki medycznej. Władze getta, z Judenratem na czele, starały się organizować szpitale i punkty sanitarne, ale możliwości były znikome.
Codzienność w getcie była przesiąknięta strachem – każdy dzień mógł być ostatnim. Niemcy regularnie organizowali łapanki, aresztowania i egzekucje. Deportacje do obozów zagłady rozpoczęły się w lipcu 1942 roku – w ciągu dwóch miesięcy wywieziono do Treblinki około 265 tysięcy osób. Pozostałych mieszkańców czekał los niewolniczej pracy lub śmierci.
Ostatnie dni i likwidacja getta
Po wielkiej akcji wysiedleńczej getto zostało znacznie zmniejszone – przekształcono je w tzw. getto szczątkowe, gdzie pozostali głównie pracownicy szopów i osoby ukrywające się. Liczba mieszkańców spadła do około 60 tysięcy, z czego 35 tysięcy było „legalnych”, a reszta żyła w ukryciu. W tych warunkach narastał opór – powstały pierwsze grupy konspiracyjne, które przygotowywały się do walki zbrojnej.
W kwietniu 1943 roku wybuchło powstanie w getcie warszawskim – akt desperacji i heroizmu, który przeszedł do historii jako symbol oporu wobec Zagłady. Po jego stłumieniu Niemcy zrównali getto z ziemią, a nieliczni ocalali trafili do obozów koncentracyjnych lub ukryli się po „aryjskiej stronie”.
O autorze: przez wieki
