Szokująca historia widelca. W średniowieczu był herezją

Bizantyjskie początki widelca

Pierwsze widelce pojawiły się na Bliskim Wschodzie już w VII wieku n.e., gdzie znane były pod nazwą barjyn i początkowo służyły wyłącznie elitom. W Bizancjum, czyli wschodnim cesarstwie rzymskim, widelec przyjął się na dobre od IV wieku n.e., początkowo jako element etykiety dworskiej.

Używano ich w różnych wersjach – od brązowych po srebrne, w zależności od statusu społecznego właściciela. Z czasem zwyczaj ten rozprzestrzenił się na niższe warstwy społeczne, a z Konstantynopola – stolicy Bizancjum – trafił zarówno na wschód, jak i na zachód, do Europy.

Wenecja i pierwszy skandal

Jednym z najbardziej pamiętnych momentów w historii widelca był przyjazd bizantyjskiej księżniczki Marii Argyropouliny do Wenecji w 1004 roku. Maria, żona Giovanniego Orseolo, syna doży Pietro II Orseolo, przywiozła ze sobą złote widelce, które wzbudziły sensację na weneckim dworze. Słynny teolog i święty, Piotr Damian, potępił jej zwyczaj jako „przesadną próżność” i „nadmierną delikatność”, a po jej śmierci na dżumę uznano to wręcz za karę boską za korzystanie z tego „grzesznego” narzędzia.

Równie głośny był przypadek Teofano Sklerainy, wnuczki cesarza Nicefora II, która w 972 roku została żoną Ottona II, cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Jej zwyczaj jedzenia widelcem na dworze w Niemczech wywołał zdumienie i oburzenie – zachodni dworzanie uznali to za dziwactwo, a nawet obrazę boskich darów.

Religijne i społeczne opory 

W średniowiecznej Europie widelec napotkał na silny opór, zwłaszcza ze strony duchowieństwa. Wielu duchownych uważało, że Bóg dał ludziom „dziesięć naturalnych widelców” w postaci palców, a używanie metalowego narzędzia było bluźnierstwem.

Argumentowano, że sztuczny widelec obraża zarówno Stwórcę, jak i Jego dary – jedzenie i ludzkie ciało. Używanie widelca utożsamiano z pychą, a nawet zniewieściałością, co sprawiło, że przez wieki był on postrzegany jako nieodpowiedni dla mężczyzn i zarezerwowany dla przesadnie delikatnych kobiet.

Nie brakowało anegdot o ludziach, których spotkała kara boska za używanie widelca. Po śmierci Marii Argyropoulina rozeszła się pogłoska, że dżuma była karą za jej „pychę” i „obrazę boskich praw”. Takie przekonania skutecznie hamowały popularyzację widelca przez kilka kolejnych stuleci.

Powolna ekspansja na południu Europy

Mimo początkowych kontrowersji widelec stopniowo zdobywał popularność w południowej Europie. Najszybciej przyjął się w Italii, gdzie już w XI wieku pojawiał się na stołach arystokracji, a do XIV wieku stał się powszechny wśród kupców i bogatych mieszczan.

Włoska kuchnia, zwłaszcza rozwój makaronów, sprzyjała upowszechnieniu tego narzędzia – trzypunktowy widelec okazał się znacznie praktyczniejszy od dotychczasowych drewnianych szpikulców do jedzenia makaronu.

W Portugalii pierwsze widelce pojawiły się około 1450 roku dzięki infantce Beatrycze, matce króla Manuela I. W Hiszpanii i Francji pojawiały się sporadycznie, głównie na dworach i wśród elit, ale szerokie przyjęcie nastąpiło dopiero w XVI wieku, gdy włoska etykieta zaczęła wyznaczać nowe standardy.

Polecamy również: Orzeł, który porwał dziecko. Szokująca historia z Norwegii

Katarzyna Medycejska i francuski dwór

Przełomowym momentem dla widelca w Europie Zachodniej była ślub Katarzyny Medycejskiej z przyszłym królem Francji Henrykiem II w 1533 roku. Katarzyna, pochodząca z Florencji, przywiozła na francuski dwór nie tylko włoską kuchnię, ale i własne sztućce, w tym widelce.

Mimo to, nawet na dworze francuskim nowy zwyczaj początkowo spotykał się z oporem. Uważano go za zbyteczny luksus, a niektórzy dworzanie drwili z „włoskiej fanaberii”.

Dopiero w XVII wieku, wraz z rozwojem dworskiej etykiety i rosnącym znaczeniem higieny, widelec zaczął być postrzegany jako praktyczny i elegancki. W Anglii pierwsze wzmianki o widelcach pochodzą z relacji Thomasa Coryata z 1611 roku, który po podróży do Włoch opisał widelec jako „włoski wymysł” i „niemęski zbytek”.

Polecamy również: „Wypróbuj narzeczonego przed ślubem”. Polki żądały tego już w XVII wieku

Widelce w Europie Północnej

W północnej Europie widelec długo pozostawał rzadkością. W Anglii i krajach skandynawskich jeszcze w XVII wieku był traktowany jako ekstrawagancja. Dopiero w XVIII wieku, wraz z popularyzacją nowych obyczajów i wzrostem znaczenia klasy średniej, widelec stał się powszechnym elementem stołu.

Wcześniej używano go głównie do krojenia i nakładania mięsa, a nie do jedzenia. W inwentarzach królewskich z XIV wieku pojawiają się pojedyncze widelce, często przeznaczone do owoców lub słodyczy.

W Stanach Zjednoczonych widelec upowszechnił się dopiero w czasach rewolucji amerykańskiej, a czterozębny model, znany dziś na całym świecie, pojawił się dopiero w XIX wieku.

Polecamy również: Bona Sforza: królowa, która zmieniła polską kuchnię?

Wybrana bibliografia:

• Alvarez J., How two Byzantine princesses scandalized Europe by using a fork [https://www.labrujulaverde.com/en/2020/06/how-two-byzantine-princesses-scandalized-europe-by-using-a-fork/].
• Forks were considered sinful in the Middle Ages [https://historyfacts.com/world-history/fact/forks-were-considered-sinful-in-the-middle-ages/].