Wczesnośredniowieczne gliniane pisanki i grzechotki występowały zarówno jako dziecięce zabawki, jak i rytualne dary. Ich bogata ornamentyka, technika wykonania oraz kontekst miejsca znaleziska każą nam pytać o prawdziwe przeznaczenie. Czy służyły przede wszystkim do zabawy, czy kryją w sobie coś znacznie głębszego i bardziej symbolicznego?
Gdzie i kiedy powstawały?
Gliniane pisanki grzechotki pojawiły się na Słowiańszczyźnie już w okresie wczesnego średniowiecza. Najczęściej datuje się je na okres między XI a XIII wiekiem. Najbogatszy zbiór znalezisk pochodzi z Opola, Wrocławia, Giecza, Kruszwicy i Dziekanowic.
Pojedyncze odkrycia odnotowano także na Pomorzu Zachodnim i w innych regionach Europy Środkowej. Wyglądem przypominają jajka kurze lub gęsie. Ich średnica wynosi przeważnie 2,3-2,6 cm, a wysokość 3,8-5,6 cm.
Wewnątrz znajdowano najczęściej drobne kamyki lub gliniane kulki. Po wysuszeniu i wypaleniu powodowały charakterystyczne grzechotanie. Dźwięk ten nie był przypadkiem, lecz intencjonalnym elementem ich funkcjonalności.
Rozmieszczenie znalezisk pokazuje, że te przedmioty były popularne w całym słowiańskim kręgu kulturowym. To świadczy o ich ważnej roli w codziennym życiu naszych przodków.
Jak je wykonywano?
Słowiańskie pisanki grzechotki wyrabiano ręcznie, najczęściej techniką lepienia z wałeczków gliny. Powierzchnię zewnętrzną pokrywano szkliwem w odcieniach zieleni, żółci, brązu lub czerni. Czasem dodatkowo dekorowano natopionymi nitkami szkła w kontrastowych barwach. Do malowania używano naturalnych barwników, głównie tlenków miedzi i żelaza.
To nadawało im niepowtarzalny, intensywny wygląd. Ornamentyka obejmowała zarówno proste linie i faliste wzory, jak i bardziej złożone motywy piórkowe czy festonowe.
Różnorodność technik i wzorów pokazuje wysokie umiejętności słowiańskich rzemieślników. Każda pisanka była unikatowym dziełem sztuki ludowej.
Zagadka przeznaczenia
Największą zagadką pozostaje nie sama forma tych zabytków, ale ich przeznaczenie. Czy były to po prostu dziecięce grzechotki, jak sugeruje ich kształt i prostota wykonania? Ich obecność we wnętrzach domostw i na podwórkach mogłaby to potwierdzać.
Archeolodzy zauważają, że często trafiały do grobów dzieci. Można więc sądzić, że miały dla nich wartość emocjonalną i zabawową. Jednak kontekst kulturowy i analogia do innych słowiańskich znalezisk sugerują znacznie szerszą funkcję.
Miniaturowe gliniane naczynia i figurki zwierząt znajdowane w podobnych miejscach wskazują na rytualny charakter. Te przedmioty mogły mieć głębokie znaczenie symboliczne. Ich obecność w grobach również przemawia za magiczną interpretacją.
Magiczne i rytualne znaczenie
Wśród hipotez pojawia się interpretacja magiczna i rytualna. Uważa się, że pisanki grzechotki mogły pełnić rolę ochronnych amuletów. Chroniły domowników, zwłaszcza dzieci, przed złymi duchami, chorobami lub nieszczęściami.
Dźwięk, jaki wydawały, mógł być swoistym „odstraszaczem” sił nieczystych. Wyobrażona forma jaja, symbol życia, odrodzenia i płodności, czyniła z nich przedmioty o silnym znaczeniu symbolicznym. Są też teorie, że składano je jako ofiary zakładzinowe.
Wkopywano je pod fundamenty domów lub przy pogrzebach jako dary dla bóstw. W niektórych regionach Słowiańszczyzny jajko, nawet gliniane, stanowiło ważny element obrzędów agrarnych. Wiązano je z płodnością i ochroną plonów.
Ta wielość funkcji pokazuje, jak ważne miejsce zajmowały w słowiańskim systemie wierzeń. Były mostem między światem materialnym a duchowym.
Chrześcijańskie wpływy i zmiany
Wczesnośredniowieczne gliniane pisanki grzechotki pojawiają się jeszcze przed ugruntowaniem się chrześcijaństwa na ziemiach polskich. Ich największa popularność przypada na okres, gdy tradycje pogańskie i chrześcijańskie przeplatały się ze sobą.
Znaleziska grzechotek z motywami krzyżyków mogą świadczyć o próbie „schrystianizowania” dawnego symbolu. Możliwe też, że świadomie przenoszono je w nową sferę religijną. Z czasem jednak gliniane pisanki ustąpiły miejsca pisankom z prawdziwego jajka.
Te znamy dziś z tradycji wielkanocnej. Ich kulturowa i rytualna rola została przez wieki zapomniana. Archeologia odzyskuje je jednak do dziś jako ciche świadectwo słowiańskiej wyobraźni, wiary i codzienności.
O autorze: przez wieki
