Nikita Chruszczow przejął władzę w Związku Radzieckim w momencie, gdy świat znajdował się w głębokim podziale na dwa wrogie obozy. Nowy sekretarz generalny stanął przed wyborem: kontynuować stalinowską politykę zastraszania czy wypracować nową strategię. Zdecydował się na radykalną zmianę kursu, który miał przynieść komunizmowi zwycięstwo bez użycia broni.
Pokojowe współistnienie jako broń ideologiczna
ZSRR pod rządami Chruszczowa oficjalnie ogłosił koncepcję pokojowego współistnienia z krajami kapitalistycznymi. Chodziło o zastąpienie militarnej konfrontacji rywalizacją na innych polach. Moskwa wierzyła, że komunizm udowodni swoją wyższość przez osiągnięcia gospodarcze i naukowe.
Wyścig kosmiczny stał się symbolem tej strategii. Sukces Sputnika w 1957 roku miał pokazać światu przewagę radzieckiego systemu. Chruszczow osobiście angażował się w promowanie technologicznych osiągnięć jako dowodu siły komunizmu.
Dla Kremla była to bardziej kalkulacja strategiczna niż idealistyczna wizja pokoju. Zimna wojna trwała dalej, ale zmieniła swoje metody. Rywalizacja przeniosła się z pól bitewnych do laboratoriów i fabryk.
Zerwanie ze spuścizną Stalina
W 1956 roku na XX zjeździe partii komunistycznej Chruszczow wygłosił tajny referat potępiający zbrodnie swojego poprzednika. Wystąpienie wstrząsnęło całym blokiem wschodnim. Nagle okazało się, że terror stalinowski nie był koniecznością, lecz zbrodnią.
Proces destalinizacji objął stopniowe zamykanie obozów pracy i rehabilitację części ofiar represji. W ZSRR zaczęto ostrożnie mówić o nadużyciach poprzedniej epoki. Ta częściowa liberalizacja dotarła także do państw satelickich.
Polska i Węgry w tym samym roku doświadczyły gwałtownych wstrząsów politycznych wywołanych nową sytuacją. Moskwa zaakceptowała zmiany w Warszawie, ale brutalnie stłumiła powstanie w Budapeszcie. Chruszczow jasno pokazał, że odwilż ma swoje granice.
Ekonomia zamiast czołgów
Nowa doktryna zakładała zmniejszenie wydatków na tradycyjne siły zbrojne. Zamiast utrzymywać ogromne armie, ZSRR miał inwestować w broń nuklearną i rakiety. To pozwalało oszczędzać środki na rozwój gospodarczy.
Chruszczow wierzył, że komunizm wygra przez wyższy standard życia obywateli. Planował reformy rolne i zwiększenie produkcji dóbr konsumpcyjnych. Słynne była jego obietnica dogonięcia i prześcignięcia Ameryki w produkcji żywności.
Równolegle Kreml intensywnie wspierał kraje rozwijające się w Afryce i Azji. Pomoc techniczna i kredyty miały pozyskać nowe państwa dla obozu socjalistycznego. Ta ekspansja ekonomiczna zastępowała bezpośrednią interwencję militarną.
Ograniczenia nowej strategii
Polityka Chruszczowa napotykała poważne przeszkody już od początku. Reforma gospodarcza nie przynosiła oczekiwanych rezultatów, a standard życia rósł wolniej niż na Zachodzie. Obietnice догнать и перегнать (dogonić i wyprzedzić) pozostawały niezrealizowane.
Kryzys kubański w 1962 roku pokazał, że pokojowe współistnienie nie wykluczało dramatycznych konfrontacji. Świat stanął na krawędzi wojny nuklearnej. Chruszczow musiał ustąpić i wycofać rakiety z Kuby.
W 1964 roku został odsunięty od władzy przez własnych towarzyszy partyjnych. Zarzucano mu chaotyczne reformy i niepowodzenia w polityce zagranicznej. Jego następcy zachowali jednak podstawowe założenia doktryny pokojowego współistnienia, która określała radziecki kurs przez kolejne dekady.
O autorze: przez wieki
