Urodził się w 1901 roku w Dąbrowie Tarnowskiej i już jako nastolatek stanął przed wyborem: dokończyć studia polonistyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim czy bronić ojczyzny. Wybrał to drugie. W wojnie polsko-bolszewickiej walczył jako ochotnik, choć po zakończeniu działań odmówił przyjęcia odznaczenia – uważał, że bronił własnego kraju i to był jego prosty obowiązek, a nie zasługa wymagająca nagrody. Ta postawa charakteryzowała go przez całe życie.
Międzywojenna działalność wydawnicza i intelektualna
W dwudziestoleciu międzywojennym Braun stał się ważną postacią polskiego życia kulturalnego. Redagował „Gazetę Literacką”, która ukazywała się przez osiem lat, oraz pismo „Zet” wydawane do wybuchu wojny. Jako intelektualista o szerokich horyzontach założył Towarzystwo Hoëné-Wrońskiego, promujące myśl tego zapomnianego polskiego filozofa.
Braun nie ograniczał się do teorii. Powołał do życia Komitet Prasy Młodych, dając głos nowym twórcom. Jego aktywność wydawnicza służyła nie tylko literaturze, ale też kształtowaniu postaw obywatelskich. Pisał pod pseudonimem Bronisław Rogowski, choć jego prawdziwa tożsamość była znana w kręgach inteligencji.
W 1948 roku – już po przejściach wojennych – ukończył studia filozoficzne na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Wiedza akademicka zawsze szła u niego w parze z działaniem praktycznym. Ten związek teorii z życiem widać było szczególnie wyraźnie w latach okupacji.
Okupacyjna konspiracja i przywództwo Unii
Gdy wybuchła II wojna światowa, Braun stanął na czele podziemnej organizacji „Unia”. Była to struktura polityczno-wojskowa, która prowadziła zarówno działalność zbrojną, jak i kulturalną. Pod jego kierownictwem wydawano pisma konspiracyjne „Kultura Jutra” i „Naprzód”, organizowano tajne nauczanie i działalność teatralną.
Braun współtworzył Teatr Rapsodyczny – inicjatywę, w której brał udział młody Karol Wojtyła. Dla okupowanego społeczeństwa te przedstawienia były czymś więcej niż rozrywką – były manifestem trwania kultury narodowej. Spektakle odbywały się w prywatnych mieszkaniach, a każde z nich groziło aresztowaniem.
Podczas Powstania Warszawskiego pełnił funkcję szefa Inspektoratu Propagandy Armii Krajowej na Śródmieściu. Współredagował pismo „Barykada Powiśla” i organizował koncerty oraz odczyty dla walczących. Nawet w obliczu śmierci starał się podtrzymywać ducha powstańców poprzez kulturę.
Po upadku powstania jego działalność nie ustała. Wręcz przeciwnie – czekały go najważniejsze i najtragiczniejsze miesiące działalności.
Ostatni Delegat Rządu na Kraj
W marcu 1945 roku, po aresztowaniu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego przez NKWD, Braun został przewodniczącym Rady Jedności Narodowej. Trzy miesiące później objął stanowisko Delegata Rządu na Kraj – jako ostatnia osoba pełniąca tę funkcję w historii. Przejął władzę w momencie, gdy Polska Podziemna była praktycznie rozbita.
W tym okresie zredagował dwa fundamentalne dokumenty: „Manifest do Narodu Polskiego i Narodów Zjednoczonych” oraz „Testament Polski Walczącej”. Były to teksty pożegnalne – konstatacja końca pewnej epoki. Zapisywały stanowisko podziemia wobec nowej rzeczywistości politycznej i zachowywały pamięć o latach walki.
Po wojnie działał w Stronnictwie Pracy, ale jego przeszłość konspiracyjna nie została zapomniana przez nowe władze. W 1948 roku został aresztowany. Prokurator żądał dla niego kary śmierci, ostatecznie skazano go na dożywocie. Przez osiem lat – do 1956 roku – przebywał w więzieniu, gdzie był torturowany.
Emigracja rzymska i działalność kulturalna
Po zwolnieniu z więzienia Braun przez kilka lat żył w Polsce, ale w 1965 roku wyjechał na emigrację do Rzymu. Tam rozwinął szeroką działalność kulturalną i publicystyczną. Wygłaszał prelekcje w Radiu Watykańskim, pisał o znaczeniu kultury polskiej dla Europy, uczestniczył w obradach Soboru Watykańskiego II jako obserwator.
W ostatnich latach życia podróżował po świecie, promując polską myśl i literaturę. Nie zaprzestał pisania – tworzył eseje filozoficzne, poezję, dramaty. Do dziś znana jest jego pieśń harcerska „Płonie ognisko i szumią knieje”, śpiewana przez kolejne pokolenia.
Zmarł w 1975 roku w Rzymie. Pośmiertnie odznaczono go Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Jego prochy sprowadzono do Polski i pochowano na warszawskich Powązkach, w Alej Zasłużonych. Eugeniusz Żuk poświęcił mu książkę „Muza Poezji w Celi Jerzego Brauna”, dokumentującą twórczość powstałą w więzieniu. Szkoły w Tarnowie i Dąbrowie Tarnowskiej noszą jego imię.
O autorze: przez wieki
