Niezwykłą karierę naukową rozpoczynał w Krakowie, gdzie podjął studia archeologiczne. Dalszą edukację kontynuował w Berlinie pod kierunkiem Gustava Kossinna, u którego obronił doktorat w 1914 roku. Cztery lata później uzyskał habilitację, co otworzyło mu drogę do kariery akademickiej. W międzyczasie aktywnie uczestniczył w konspiracyjnej działalności patriotycznej, organizując podziemne struktury harcerskie w Poznaniu i wspierając powstańców wielkopolskich.
Pionier poznańskiej archeologii uniwersyteckiej
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1919 roku Kostrzewski znalazł się w gronie założycieli Uniwersytetu Poznańskiego, który współtworzył z Heliodorem Święcickim i Marianem Sobeskim. Na tej uczelni objął stanowisko profesora archeologii prehistorycznej, rozpoczynając budowę poznańskiej szkoły archeologicznej. Jego zaangażowanie w rozwój uniwersytetu było tak znaczące, że uczelnia stała się jednym z najważniejszych ośrodków badań nad prehistorią w Polsce.
Praca naukowa prowadziła go na liczne stanowiska wykopaliskowe w Poznaniu, Gnieźnie, Tucznie i Białym Potoku. Jednak prawdziwą sławę przyniosły mu badania rozpoczęte w 1934 roku w Biskupinie, gdzie odkryto doskonale zachowaną osadę kultury łużyckiej. Te wykopaliska kontynuował z przerwami aż do końca swojej aktywności zawodowej, wprowadzając nowatorskie metody dokumentacji, włącznie z fotografią lotniczą wykonaną z balonu.
Kostrzewski rewolucjonizował polską archeologię, wprowadzając interdyscyplinarne podejście do badań terenowych. W Biskupinie zatrudniał nie tylko archeologów, ale także malakologów badających mięczaki, palinologów analizujących pyłki roślinne, architektów, chemików oraz metaloznawców. Taka współpraca różnych specjalistów była w latach trzydziestych zjawiskiem niezwykle nowatorskim i wyprzedzała europejskie standardy badawcze o całe dekady.
Teoria autochtonizmu słowiańskiego nad Wisłą
Wykorzystując metodę osadniczo-archeologiczną swojego berlińskiego mistrza Kossinna, Kostrzewski rozwinął teorię o nieprzerwanej obecności Słowian na ziemiach polskich od epoki brązu. Utożsamiał kulturę łużycką z protosłowiańskimi przodkami, argumentując, że Słowianie zamieszkiwali tereny nad Odrą i Wisłą od około 1500 lat przed naszą erą. Ta kontrowersyjna teoria dominowała w polskiej archeologii przez większość XX wieku.
W publikacji z 1947 roku zajął radykalne stanowisko wobec alternatywnych interpretacji, określając teorie o migracjach Słowian z innych obszarów mianem rezultatu niemieckich wpływów propagandowych. Szczególnie zacięte polemiki toczył z niemieckim archeologiem Bolko von Richthofenem dotyczące etnicznej przynależności kultur łużyckiej i pomorskiej. Te spory naukowe miały wymiar nie tylko akademicki, ale również polityczny w kontekście powojennego porządku europejskiego.
Jego stanowisko wzbudzało kontrowersje, jednak przyczyniło się do umocnienia polskiej perspektywy w międzynarodowej debacie archeologicznej. Kostrzewski bronił swoich poglądów na licznych kongresach krajowych i zagranicznych, zdobywając jednocześnie uznanie środowiska naukowego za profesjonalizm prowadzonych badań terenowych.
Działalność w czasie okupacji niemieckiej
Wybuch II wojny światowej przerwał działalność naukową profesora, zmuszając go do ukrywania się przed Gestapo. Niemcy szczególnie intensywnie poszukiwali archeologa, którego prace podważały germańskie roszczenia do ziem polskich. Kostrzewski przetrwał wojnę w konspiracji, kontynuując patriotyczną działalność podziemną podobną do tej z czasów zaborów.
Bezpośrednio po zakończeniu działań wojennych powrócił do pracy na Uniwersytecie Poznańskim, biorąc aktywny udział w odbudowie zniszczonych struktur uczelni. Wznowił również działalność Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, które zostało zrabowane i zdewastowane przez okupantów. Jego energia i determinacja pozwoliły szybko odbudować poznański ośrodek archeologiczny, który odzyskał znaczenie w europejskiej nauce.
Uhonorowania i ostatnie lata kariery
Polska Akademia Nauk przyjęła go w 1952 roku jako członka tytularnego, a pięć lat później nadała mu członkostwo rzeczywiste. Te wyróżnienia potwierdzały jego pozycję jako jednego z najważniejszych polskich uczonych. Równolegle otrzymywał doktoraty honoris causa od wielu uczelni – Uniwersytet Jagielloński uhonorował go w ten sposób w 1947 roku, macierzysty Uniwersytet Poznański w 1965, a także zagraniczne uniwersytety, włącznie z Uniwersytetem Humboldta w Berlinie.
We wrześniu 1960 roku przeszedł na emeryturę, kończąc oficjalną działalność dydaktyczną. Aktywność naukowa trwała jednak nadal – publikował artykuły, recenzje i polemiki, redagował czasopisma naukowe, w tym „Materiały Archeologiczne” wydawane przez Muzeum Archeologiczne w Krakowie. Pozostawił po sobie ponad osiemset publikacji naukowych oraz kilkaset artykułów prasowych obejmujących nie tylko archeologię, ale również niemcoznawstwo i publicystykę społeczno-polityczną.
W 1985 roku, dla uczczenia setnej rocznicy jego urodzin, polskie środowisko archeologiczne ogłosiło Rok Kostrzewskiego. Zmarł w Poznaniu w 1969 roku, pozostawiając po sobie nie tylko ogromny dorobek naukowy, ale także pokolenia uczniów kontynuujących tradycje poznańskiej szkoły archeologicznej. Jego metodologia badawcza i interdyscyplinarne podejście do archeologii wywarły trwały wpływ na rozwój tej dziedziny w Polsce.
O autorze: przez wieki
