Świętokrzyski Ujazd może się pochwalić zabytkiem, który w czasach swojej świetności dorównywał największym europejskim pałacom. Choć dziś z Krzyżtoporu pozostały tylko mury, wciąż można w nich dostrzec ślady dawnego przepychu. Ta siedemnastowieczna twierdza-pałac przyciąga tysiące turystów rocznie swoją tajemniczą aurą i nieprawdopodobnymi opowieściami.
Magnacki sen o potędze
Krzysztof Ossoliński, wojewoda sandomierski, w 1627 roku postanowił wznieść rezydencję, jakiej Polska jeszcze nie widziała. Wybór padł na niewielki Ujazd w dzisiejszym województwie świętokrzyskim. Ambitny magnat chciał stworzyć coś więcej niż zwykły pałac.
Budowa trwała siedemnaście lat. Ossoliński nadzorował każdy etap prac, dbając o najmniejsze detale. Niestety, fundator zmarł w 1645 roku, zaledwie rok przed całkowitym ukończeniem dzieła swojego życia.
Do projektu zatrudniono Wawrzyńca Senesa, architekta pochodzącego z Włoch. To właśnie on nadał budowli cechy palazzo in fortezza, czyli pałacu-twierdzy. Takie połączenie elegancji z obronnością było wtedy ostatnim krzykiem mody w Europie.
Symbolika ukryta w murach
Nazwa zamku nie była przypadkowa. Krzyż i topór to elementy herbu Ossolińskich, które znalazły odzwierciedlenie w całej konstrukcji. Detale architektoniczne pełne były odniesień do rodowych symboli.
Najbardziej fascynująca jest kalendarzowa symbolika budowli. Według przekazów Krzyżtopór posiadał cztery wieże symbolizujące pory roku. W zamku znajdowało się dwanaście wielkich sal, jak dwanaście miesięcy.
Liczby sięgały jeszcze dalej. Pięćdziesiąt dwa pokoje miały odpowiadać tygodniom w roku, a trzysta sześćdziesiąt pięć okien liczbie dni. Choć archeolodzy nie potwierdzili wszystkich tych danych, legenda przetrwała do dziś.
Cuda techniki XVII wieku
Rozmiary Krzyżtoporu robiły wrażenie nawet na tle innych europejskich rezydencji tego okresu. Potężne mury bastionowe, system fos i wałów czyniły z niego niemal nie do zdobycia twierdzę. Jednocześnie wnętrza urządzono z przepychem godnym królewskich pałaców.
Marmurowe posadzki, wspaniałe freski i bogate zdobienia zdobiły komnaty. Najbardziej zdumiewające były jednak sklepienia z akwariami. Według relacji świadków w przeszklonych zbiornikach pływały egzotyczne ryby, tworząc żywy sufit nad głowami gości.
Ossoliński zadbał też o praktyczne rozwiązania. W zamku działał system kanalizacyjny, co w tamtych czasach było rzadkością. Pomieszczenia wentylowano za pomocą przemyślnego systemu grawitacyjnego, zapewniającego świeże powietrze w całej budowli.
Upadek giganta
Śmierć Krzysztofa Ossolińskiego w 1645 roku rozpoczęła trudny okres dla zamku. Spadkobiercy przejęli rezydencję, ale nie mieli już takiej wizji ani środków jak fundator. Ledwie dziesięć lat później nadeszła katastrofa.
Potop szwedzki z 1655 roku przyniósł Krzyżtoporowi zagładę. Wojska najeźdźców zajęły twierdzę i doszczętnie ją splądrowały. Zabrano wszystko, co miało jakąkolwiek wartość, niszcząc przy okazji wspaniałe wnętrza.
Po najeździe szwedzkim zamek już nigdy nie wrócił do dawnej świetności. Kolejni właściciele nie potrafili lub nie chcieli przywrócić mu blasku. Z biegiem lat opuszczona budowla zamieniała się w ruinę.
Krzyżtopór dzisiaj
Mimo upływu stuleci i zniszczeń, ruiny Krzyżtoporu wciąż imponują. Zachowane mury pozwalają wyobrazić sobie ogrom i wspaniałość dawnej rezydencji. Detale architektoniczne, choć zniszczone, wciąż świadczą o kunszcie budowniczych.
Od kilkudziesięciu lat zamek figuruje w rejestrze zabytków. Prowadzone są prace zabezpieczające, które mają powstrzymać dalszą degradację. Część pomieszczeń udostępniono zwiedzającym, którzy mogą na własne oczy zobaczyć pozostałości magnackiego snu.
Region świętokrzyski zyskał w Krzyżtoporze jedną ze swoich największych atrakcji turystycznych. Każdego roku tysiące osób przyjeżdża do Ujazdu, by zobaczyć ruiny zamku. Historia Ossolińskiego i jego niezwykłej rezydencji wciąż fascynuje i inspiruje.
O autorze: przez wieki
