Eduard Schnitzer zmienił tożsamość, religię i kontynent, by stać się jednym z najbardziej zagadkowych Europejczyków w Afryce XIX wieku. Żydowski lekarz ze Śląska został muzułmańskim gubernatorem, walczył z handlarzami ludźmi i przetrwał w odciętej prowincji przez lata oblężenia. Jego historia to mieszanka medycyny, polityki i desperackiej samotności na końcu świata.
Kariera w tureckim mundurze
Eduard Schnitzer przyszedł na świat w 1840 roku w Opolu, w żydowskiej rodzinie na Śląsku. Ojciec zmarł pięć lat później, co zmusiło rodzinę do przeprowadzki do Nysy. Matka poślubiła chrześcijanina, a syn przyjął chrzest luterański – pierwszy z wielu aktów zmiany tożsamości w jego życiu. Ukończył medycynę w latach 60. XIX wieku na uniwersytetach we Wrocławiu, Królewcu i Berlinie, lecz konflikt z pruskimi władzami medycznymi zamknął mu drogę do praktyki w Niemczech. Zamiast walczyć z systemem, spakował się i wyjechał na Bałkany.
Schnitzer zatrzymał się w Czarnogórze, w Antivari, gdzie leczył miejscowych i uczył się języków – tureckiego, albańskiego, greckiego. W 1865 roku wstąpił do armii osmańskiej jako lekarz wojskowy w okolicy dzisiejszego Baru. Pracował też jako urzędnik kwarantannowy w porcie, co dało mu kontakt z podróżnikami i kupcami z całego Imperium.
W 1870 roku trafił do sztabu Ismaila Hakkiego Paszy, gubernatora północnej Albanii. Podróżował po Imperium Osmańskim przez kilka lat, choć szczegóły tych wypraw pozostają niejasne. W tym czasie przyjął muzułmańskie imię Emin Effendi – kolejny krok w kierunku całkowitego wtopienia się w bliskowschodnią rzeczywistość.
Przełom nastąpił w 1876 roku, kiedy dołączył do brytyjsko-egipskiej administracji w Sudanie. Charles Gordon, legendarny gubernator, zatrudnił go jako lekarza wojskowego na swoim dworze. To był moment, w którym Schnitzer zamienił Imperium Osmańskie na Imperium Brytyjskie – przynajmniej formalnie.
Gubernator na końcu świata
Gordon w 1878 roku powierzył Eminowi zarząd nad prowincją Ekwatoria – rozległym terytorium obejmującym część dzisiejszego Sudanu Południowego i północnej Ugandy. Emin osiedlił się w Lado nad Nilem, budując administrację w jednym z najodleglejszych zakątków afrykańskiego kontynentu. Jego podwładni to mieszanka egipskich żołnierzy, europejskich awanturników i lokalnych wojowników.
Zorganizował pierwszy szpital dla rdzennej ludności w Ekwatorii, gdzie europejscy lekarze stosowali chininę – rewolucyjny wówczas lek na malarię. Miejscowi nazywali go cudotwórcą, co dawało mu wpływy i lojalność plemion. Ożenił się z kobietą z plemienia Galla w Etiopii, z którą miał syna i córkę Faridę – syn i żona zmarli wkrótce po porodzie.
Emin walczył z handlarzami niewolników – zarówno tureckimi, jak i arabskimi – co czyniło go wrogiem lokalnych potęg. Prowadził też badania botaniczne i ornitologiczne, wysyłając okazy do europejskich instytucji naukowych. Jego mapy i obserwacje etnograficzne dostarczyły Europie unikalnej wiedzy o Afryce Środkowej.
Oblężenie i odmowa ratunku
W 1881 roku w Sudanie wybuchło powstanie Mahdiego – religijny bunt przeciw egipsko-brytyjskiej okupacji. Ekwatoria jako jedyna prowincja nie padła, bo była zbyt daleko i zbyt dobrze broniona. W 1885 roku, po upadku Chartumu i śmierci Gordona, Emin dysponował ostatnią regularną armią na południu Sudanu.
Odcięty od dostaw z północy, zagrożony w Wadelai, stał się obiektem głośnej misji ratunkowej. Król Belgii Leopold II zlecił Henry’emu Stanleyowi wyprawę, która miała sprowadzić Emina do Europy. Cała Europa śledziła losy ekspedycji, lecz Emin nie zamierzał być „ratowany” – nie chciał opuszczać Afryki ani swojej pozycji.
W 1886 roku sułtan Abdulhamid II nadał mu tytuł paszy, uznając jego sukcesy administracyjne i militarne. Odtąd Eduard Schnitzer był oficjalnie Mehmedem Eminem Paszą – żydowski lekarz ze Śląska nosił teraz najwyższy osmański tytuł honorowy.
Śmierć w Kongu
W 1890 roku Emin przeszedł na służbę Leopolda II jako komisarz generalny w Ekwatorialnej Afryce Wschodniej, podporządkowanej Kongu Belgijskiemu. To była kolejna zmiana pryncypała, ale misja pozostała ta sama – walka z handlem ludźmi i budowa administracji w chaosie. Jego córka Farida bywała w Europie, odwiedzała ciotkę w Nysie, lecz ojciec nie wrócił już nigdy.
23 października 1892 roku w Kanema, w Kongu, został zamordowany przez arabskich handlarzy niewolników. Ci, których zwalczał przez całe życie, w końcu go dopadli. Miał 52 lata i kilkanaście języków w głowie – arabski, turecki, suahili, kilka afrykańskich dialektów.
Henryk Sienkiewicz uczynił go pierwowzorem Stasia Tarkowskiego w „W pustyni i w puszczy”. W Opolu i Nysie postawiono tablice pamiątkowe, w Kampali nazwano jego imieniem hotel, w Demokratycznej Republice Konga – górę Mont Emin. Eduard Schnitzer zniknął z Europy, by stać się legendą Afryki.
O autorze: przez wieki
