Serbska fizyczka Mileva Marić zapisała się w historii nie tylko jako pierwsza żona Alberta Einsteina, ale przede wszystkim jako utalentowana matematyczka, która przełamywała bariery w zdominowanym przez mężczyzn świecie akademickim początku XX wieku. Studiowała fizykę i matematykę na prestiżowej uczelni w Zurychu, gdzie jako jedna z nielicznych kobiet ukończyła pełen program naukowy, a jej zdolności analityczne budziły podziw współczesnych.
Droga do akademickiego świata
Marić rozpoczęła studia w okresie, gdy kobiety dopiero zaczynały zdobywać dostęp do wyższego wykształcenia na równych prawach z mężczyznami. Politechnika w Zurychu należała do nielicznych instytucji europejskich otwartych na studentki, co przyciągało tam ambitne młode kobiety z całego kontynentu. Mileva jako druga kobieta w historii uczelni ukończyła studia na wydziale nauk ścisłych, co stanowiło wyjątkowe osiągnięcie w epoce głębokich uprzedzeń wobec intelektualnych możliwości kobiet.
W gronie studentów fizyki była jedyną przedstawicielką płci żeńskiej, co stawiało ją w trudnej sytuacji społecznej i akademickiej. Mimo izolacji środowiskowej wykazywała się wybitnymi umiejętnościami matematycznymi, które jej wykładowcy oceniali bardzo wysoko. Współstudenci wspominali później jej niezwykłą zdolność do rozwiązywania skomplikowanych problemów teoretycznych, co wyróżniało ją nawet w gronie utalentowanych kolegów.
To właśnie na uczelni poznała młodego Alberta Einsteina, z którym szybko nawiązała bliską relację intelektualną i emocjonalną. Wspólnie analizowali najnowsze teorie fizyczne, prowadzili dyskusje trwające godzinami i koordynowali swoje projekty badawcze. Świadkowie ich studenckiej przyjaźni zauważali, że Einstein powierzał Milevie najbardziej wymagające fragmenty wspólnych prac, doceniając jej precyzję matematyczną.
Życie w cieniu geniusza
Para zawarła związek małżeński w Bernie w 1903 roku wbrew stanowczemu sprzeciwowi obu rodzin, które nie akceptowały tego związku z różnych powodów. Wcześniej, w 1902 roku, Mileva urodziła córkę Lieserl, której dalsze losy owiane są tajemnicą – historycy do dziś nie ustalili, co stało się z dzieckiem. W kolejnych latach przyszli na świat dwaj synowie: Hans Albert w 1904 oraz Eduard w 1910 roku.
Początek ich małżeństwa przypadł na okres finansowych trudności, gdy Einstein pracował jako urzędnik patentowy w Szwajcarii. Mileva prowadziła dom i wychowywała dzieci, jednocześnie uczestnicząc w naukowych rozważaniach męża. Listy Einsteina z tego okresu zawierają sformułowania typu „nasza praca” lub „nasze badania”, co od dziesięcioleci podsyca spekulacje o charakterze ich współpracy.
Część badaczy interpretuje te zwroty jako dowód współautorstwa Milevy w przełomowych artykułach z 1905 roku, które zrewolucjonizowały fizykę. Einstein określał ją mianem osoby sobie równej intelektualnie, co w ówczesnych czasach stanowiło niezwykłe uznanie dla kobiety. Inni historycy odrzucają jednak tezę o istotnym wkładzie Marić w teorie męża, wskazując na brak jakichkolwiek publikacji czy dokumentów potwierdzających jej autorski udział w odkryciach.
Rozpad związku i samotne lata
Małżeństwo Einsteina i Marić zaczęło się rozpadać w drugiej dekadzie XX wieku, a w 1914 roku para rozstała się definitywnie. Mileva wróciła z synami do Zurychu, gdzie przez pięć lat czekała na formalne zakończenie związku. Rozwód został sfinalizowany w 1919 roku na warunkach korzystnych dla kobiety – Einstein zgodził się przekazać jej pieniądze z przyszłej Nagrody Nobla, którą rzeczywiście otrzymał dwa lata później.
Środki finansowe z nagrody pozwoliły Milevie zakupić nieruchomości w Zurychu, jednak nie zapewniły jej stabilizacji na długie lata. Utrzymywała się z prowadzenia pensjonatu oraz udzielania prywatnych lekcji matematyki i fizyki. Jej sytuacja materialna pogarszała się systematycznie ze względu na koszty leczenia młodszego syna Eduarda, u którego rozwinęła się poważna choroba psychiczna wymagająca stałej opieki medycznej.
Starszy syn Hans Albert założył rodzinę w 1927 roku i wyjechał do Stanów Zjednoczonych, pozostawiając matkę samą z chorym bratem. Eduard ostatecznie trafił do szpitala psychiatrycznego Burghölzli, gdzie spędził resztę życia. Mileva musiała sprzedać zakupione wcześniej nieruchomości, by sfinansować pobyt syna w sanatorium, co pozbawiło ją zabezpieczenia finansowego na starość.
Dziedzictwo naukowe i kontrowersje
Marić zmarła w Zurychu w sierpniu 1948 roku w samotności i zapomnieniu, wycofana z życia publicznego i naukowego. Dopiero dekady po jej śmierci historycy nauki zaczęli szczegółowo analizować jej biografię i możliwy wkład w osiągnięcia męża. Debata na ten temat trwa do dziś i dzieli badaczy na zwolenników teorii o współautorstwie oraz tych, którzy uważają takie spekulacje za bezpodstawne.
Brak bezpośrednich dowodów w postaci rękopisów czy korespondencji naukowej uniemożliwia jednoznaczne rozstrzygnięcie tej kwestii. Niektórzy biografowie przypisują Milevie większy talent matematyczny niż Einsteinowi, opierając się na relacjach współczesnych i osiągnięciach z okresu studiów. Inni wskazują, że jej niepowodzenia egzaminacyjne i brak publikacji przeczą tezie o wybitności naukowej porównywalnej z geniuszem męża.
Niezależnie od sporów o faktyczny udział w odkryciach fizycznych, Mileva Marić pozostaje ważną postacią w historii kobiet w nauce jako symbol trudności, z jakimi mierzyły się pionierki w dziedzinach zarezerwowanych dla mężczyzn. Jej biografia pokazuje, jak bariera płci ograniczała możliwości rozwoju nawet najzdolniejszych kobiet w czasach, gdy świat akademicki dopiero otwierał się na ich obecność.
O autorze: przez wieki
