Polska międzywojenna roiła się od ideologii – socjaliści walczyli o prawa robotników, piłsudczycy budowali mit marszałka, a komuniści szykowali się do rewolucji. W tym politycznym tyglu narodził się nurt, który odrzucał wszystkie te pomysły jednocześnie. Jan Mosdorf stworzył ideologię narodowo-radykalną – trzecią drogę między kapitalizmem a bolszewizmem, opartą na katolicyzmie i silnej władzy. Zapłacił za swoje przekonania życiem w obozie koncentracyjnym, ale jego myśl przetrwała w polskiej prawicy na dekady.
Warszawskie korzenie i filozoficzne fundamenty
Mosdorf przyszedł na świat w 1904 roku w Warszawie. Rodzina zaszczepiła w nim patriotyzm i szacunek dla tradycji intelektualnej. Jako młodzieniec uczęszczał do Gimnazjum im. Chrzanowskiego, gdzie zetknął się z humanistyczną edukacją i klasyczną kulturą.
Studia na Uniwersytecie Warszawskim ukierunkowały jego zainteresowania filozoficzne. Pod opieką Władysława Tatarkiewicza zgłębiał dzieje myśli europejskiej. W 1934 roku obronił doktorat poświęcony Augustowi Comte’owi – pozytywistycznemu filozofowi, który próbował stworzyć naukę o społeczeństwie.
Akademicka droga nie odciągnęła go jednak od polityki. Filozofia służyła mu jako narzędzie do budowania spójnego światopoglądu. Łączył teoretyczne rozważania z praktyczną działalnością, wierząc że idee muszą zmieniać rzeczywistość, nie tylko ją opisywać.
Przywództwo w ruchu młodzieżowym
Od 1928 roku Mosdorf kierował Młodzieżą Wszechpolską – organizacją skupiającą tysiące młodych Polaków wokół haseł narodowych. Była to największa struktura młodzieżowa ruchu narodowego w II Rzeczypospolitej. Pod jego przywództwem organizacja radykalizowała się, odchodząc od umiarkowanego nacjonalizmu starszego pokolenia.
Młodzi działacze domagali się rewolucyjnych zmian w państwie. Chcieli likwidacji demokracji parlamentarnej i budowy systemu opartego na hierarchii. Mosdorf nadawał tym postulatom intelektualną oprawę, tłumacząc dlaczego tradycyjne elity zawiodły naród i dlaczego potrzebna jest nowa, silna władza.
Doświadczenie w pracy z młodzieżą ukształtowało jego styl działania. Potrafił trafiać do ludzi energią i prostotą przekazu. Był przywódcą charyzmatycznym, który nie stronił od ostrych sformułowań i bezkompromisowych deklaracji.
Założenie ONR i wizja nowego państwa
W kwietniu 1934 roku grupa radykałów narodowych ogłosiła powstanie Obozu Narodowo-Radykalnego. Mosdorf należał do grona założycieli i szybko stał się czołowym ideologiem organizacji. ONR głosił potrzebę rewolucyjnej przebudowy Polski – odrzucenia obcych wpływów, wzmocnienia władzy wykonawczej i oparcia państwa na wartościach katolickich.
W swoich tekstach, często podpisywanych pseudonimem „Andrzej Witowski”, Mosdorf atakował liberalny kapitalizm jako system prowadzący do wyzysku. Krytykował też własność prywatną podporządkowaną zyskowi. Proponował korporacyjny model gospodarki, w którym państwo regulowałoby rynek w imię dobra narodowego.
Manifest „Wczoraj i Jutro” wyłożył jego program szczegółowo. Polska miała być państwem silnym, kierowanym przez narodową elitę, wolnym od wpływów żydowskich i masońskich. Mosdorf podkreślał jednak różnicę między polskim narodowym radykalizmem a włoskim faszyzmem czy niemieckim nazizmem – odrzucał totalitaryzm i kultu wodza, akcentując katolicki personalizm.
Represje i konsekwencja poglądów
Władze sanacyjne nie tolerowały opozycji głoszącej rewolucyjne zmiany. Już w 1934 roku ONR został zdelegalizowany. Mosdorf trafił do więzienia, gdzie spędził kilka miesięcy. Po zwolnieniu kontynuował działalność publicystyczną, choć organizacja działała teraz w konspiracji.
Uwięzienie nie złamało jego determinacji. Przekonania uważał za sprawę honoru i wierności narodowi. Pisał dalej, propagując wizję Polski odrodzonej przez narodową rewolucję. Jego teksty krążyły wśród sympatyków ruchu, kształtując myślenie młodego pokolenia prawicy.
Wybuch wojny zastał go jako uznanego ideologa i doświadczonego konspiracyjnego działacza. Włączył się w podziemną walkę przeciwko okupantowi niemieckiemu. Działalność ta przypieczętowała jego los – Niemcy aresztowali go i osadzili w Auschwitz.
Śmierć w obozie i pamięć potomnych
W Auschwitz Mosdorf nie zaprzestał oporu. Włączył się w konspiracyjne struktury więźniów politycznych. Niemcy traktowali go jako szczególnie niebezpiecznego wroga – filozofa, który mógł podtrzymywać morale współwięźniów. Zginął w październiku 1943 roku, mając zaledwie trzydzieści dziewięć lat.
Jego ciało spoczęło ostatecznie na Powązkach w Warszawie. Grób stał się miejscem pamięci dla środowisk narodowych. Dla jednych był męczennikiem idei, dla innych symbolem niebezpiecznych, radykalnych koncepcji politycznych.
Myśl Mosdorfa przetrwała wojnę i komunizm. Jego teksty wznawiano w podziemiu i na emigracji. Spory o interpretację jego dziedzictwa trwają do dziś – jedni widzą w nim prekursora polskiego konserwatyzmu, inni ostrzegają przed autorytarnymi elementami jego programu.
O autorze: przez wieki
