Sytuacja przed bitwą
Linia obrony pod ElAlamein ciągnęła się na przestrzeni sześćdziesięciu kilometrów, łącząc cztery rejony umocnień na północy i południu. W czerwcu 1941 roku nakazał ją zbudować generał Auchinleck, zastąpiwszy generała Wavella na stanowisku głównodowodzącego sił brytyjskich na Bliskim Wschodzie.
Samo miejsce zostało rozważnie wybrane: na płaskiej pustyni jak stół, gdzie na pozór nic nie byłoby w stanie zatrzymać niemieckich czołgów. Auchinleck potrafił wykorzystać na swoją korzyść jedyny punkt w terenie, który wydawał się nie do przebycia w tym regionie, a mianowicie depresję Kattara, będącą skupiskiem wydm i słonych zalewów rozciągających się na południe od El Alamein.
Siły włosko-niemieckie nie zdołały pokonać brytyjskiego systemu obrony od południa. Rozstrzygająca bitwa musiała się wiec odbyć tam, gdzie zadecyduje 8. Armia. Paradoksem tej kampanii w Afryce Północnej, która toczyła się na tysiącach kilometrów kwadratowych, było to, że jej los miał się dokonać na obszarach wielkości chustki do nosa.
Te sześćdziesiąt kilometrów linii obronnej trzeba było jakoś uporządkować. 1 lipca 8. Armia miała pod El Alamein 140 czołgów, w tym 60 amerykańskich Grantów, które prezydent Roosevelt kazał pilnie dostarczyć w maju, gdyż tylko one mogły sprostać potężnym przeciwpancernym niemieckim armatom kalibru 88 mm. Naprzeciwko stanęła Panzerarmee „Arfrika”, goniąca już resztą sił, która wystawiła zaledwie 55 czołgów zdolnych do walki. Ale zarówno z jednej, jak i z drugiej strony posiłki były w drodze.
Niniejszy tekst stanowi fragment książki Cyrila Azouvi i Juliena Peltiera 1942. Przełomowy rok II wojny światowej w infografikach, rysunkach, fotografiach (Wydawnictwo Rebis, Poznań 2025).
Pierwsza bitwa pod El Alamein
Obie walczące strony zajęły pozycje wyjściowe i pozostało tylko rozpocząć bitwę. Bitwę pod El Alamein rozpoczęły oddziały Osi. Rommel 1 lipca 1942 roku przeszedł do ataku, próbując przełamać linię obrony przeciwnika. Próżny trud: brytyjska artyleria dokonała poważnych wyłomów w niemiecko-włoskiej formacji. Ponadto niebo należało do Anglików. W ciągu jednego tylko miesiąca lipca Desert Ar Force – nazwę tę nadano eskadrom RAF-u wspierającym 8. Armię – wykonało 15 400 lotów.
Rozciągnięte i odczuwające straszliwe braki zaopatrzenia oddziały Osi zostały przygwożdżone do ziemi. Po 3 lipca Rommel nakazał swojej Panzerarmee przejść do defensywy i przygotować się na odpieranie brytyjskich kontrataków.
Brytyjczycy oczywiście przeszli do kontrataku, lecz 8. Armia też nie była już w najlepszym stanie i zdolność do działań ofensywnych szybko się wyczerpała. Lipiec upłynął jeszcze pod znakiem ataków i kontratataków, którym jednak brakowało koniecznej siły, aby mogły się okazać decydujące. 27 lipca 1942 roku to, co nazywane jest pierwszą bitwą pod El Alamein, skończyło się wskutek wyczerpania walczących stron.
Cisza przed burzą
W obu obozach dowódcy – Rommel i Auchinleck – konsolidowali obronę, co nie było w smak ich przełożonym, którzy zachęcai ich do atakowania. Mussolini i Kesserling, głównodowodzący na śródziemnomorskim teatrze działań, zagrzewali Rommla do przejęcia inicjatywy. Po stronie brytyjskiej Churchill wściekał się, zarzucając Auchinleckowi, że nie jest agresywny. Z początkiem sierpnia generał został odwołany z funkcji dowódcy. Decyzją premiera na czele 8. Armii stanął Bernard Law Montgomery.
Samo przybycie Montgomery’ego w tym momencie walk oznaczało zwrot. Choć opisywany jest jako człowiek ambitny, egoista i arogant („niepokonany w obronie, nieznośny w zwycięstwie”, jak scharakteryzował go Churchill), był również obdarzony niezmienną wiarą w siebie i tego właśnie chcieli żołnierze 8. Armii.
Zaraz po mianowaniu Montgomery zaczął od spalenia planów zakładających wycofanie się w stronę Nilu i tak przemówił do swoich ludzi: „Wobec wszystkich, którzy mnie słuchają, chcę zaznaczyć, że ciężkie czasy się skończyły. Mandat, który powierzył mi premier, polega na unicestwieniu sił Osi w Afryce Północnej. Możemy tego dokonać i zrobimy to”. Montgomery nie miał jednak zamiaru zaczynać ofensywy wcześniej, niż zakładał jego poprzednik. Odsunął nawet datę, czekając aż przybędą obiecane posiłki.
Tymczasem Rommel 30 sierpnia 1942 roku zaatakował w kierunku wzgórza Alam Halfa, aby podjąć próbę przełamania obrony El Alamein od południa i zajść 8. Armię z drugiej strony. Ponownie nadział się na mądrze rozstawioną artylerię, angielskie czołgi oraz lotnictwo, starając się przy tym skompensować rozpaczliwe braki paliwa. Montgomery miał dość inteligencji, aby nie rzucać swoich ludzi do kosztownych kontrataków, i pozwalał przeciwnikowi łamać sobie zęby na brytyjskiej linii obrony. 3 września Rommel nakazał odwrót. Bitwa o Alam Halfa trwała tylko cztery dni, ale poważnie wykrwawiła Panzerarmeee „Afrika”.
Polecamy również: Żydowski ruch oporu podczas II wojny światowej
Ofensywa Montgomery’ego
A teraz przyszła kolej na ruch Montgomery’ego. Brytyjski generał ustalił termin przejścia do ofensywy na 23 października. Wybierając tak oddaloną datę, ryzykował, że do tego czasu przeciwnik zdąży się wzmocnić. I to właśnie się działo. W październiku, otrzymawszy zaopatrzenie mimo zatapiania konwojów przez okręty podwodne operujące z Malty, Oś miała już 104 tysiące ludzi, 520 czołgów, ponad 500 dział polowych, setki armat przeciwpancernych oraz 350 samolotów.
Jednak ten długi czas oczekiwania w dwójnasób sprzyjał 8. Armii: zgromadziła ona 220 tysięcy żołnierzy, 1000 czołgów (w tym 250 doskonałych amerykańskich Shermanów), prawie 2350 dział, w tym 1250 przeciwpancernych, oraz 500 samolotów. Bilans wypadł zdecydowanie na korzyść Montgomery’ego, za którym przemawiało jeszcze to, że na miesiąc przed ostateczną konfrontacją jego niemiecki odpowiednik wyjechał, wzmożony stresem, niedociśnieniem tętniczym oraz problemami trawiennymi, i udał się na leczenie do Niemiec. Klucze do Panzerarmee „Afrika” przekazał generałowi Stummemu, weteranowi frontu rosyjskiego.
23 października 1942 roku rozpoczęła się tzw. druga bitwa pod El Alamein. Plan Montgomery’ego polegał na uderzeniu w północną część niemiecko-włoskiego systemu obronnego w połączeniu z manewrem skierowanym na część południową. Kryptonim operacji „Lighfoot” był najpewniej wyrazem typowo angielskiej ironii, ponieważ ofensywa „lekkiej stopy” zaczęła się od postawienia najpotężniejszej ściany ognia artyleryjskiego w armii brytyjskiej od czasów I wojny światowej. Kanonadę uzupełniło zmasowane bombardowanie lotnicze.
Ten potop żelaza zdezorganizował włosko-niemiecką łączność i spowolnił niemieckie reakcje – spowodował też śmierć generała Stummego, który pod gradem bomb padł ofiarą zawału serca. Natomiast angielskim czołgom nie udało się sforsować „diabelskich ogrodów”, czyli pól minowych założonych przez oddziały Osi dla ochrony swoich linii obronnych – Panzerarmee rozstawiła rekordową liczbą 445 tysięcy min. Te pola minowe stały się celem artylerii. W ciągu dwóch dni walk Montgomery stracił ponad 300 czołgów. Manewr południowy nie zwiódł nikogo, zwłaszcza Rommla, który poinformowany o bliskiej brytyjskiej ofensywie oraz śmierci Stummego w pośpiechu powrócił z III Rzeszy. Napór brytyjski został powstrzymany.
Polecamy również: Niemieckie czołgi II wojny światowej. Stalowa potęga Hitlera
II bitwa pod El Alamein
Angielski generał nie czekał długo ze zmiana planów, przeprowadzając operację „Supercharge”, która ruszyła w nocy 2 listopada 1942 roku. Tym razem 8. Armia uderzyła nieco bardziej na południe, w stronę strategicznej drogi Rahman, nie zaniedbując nowego przygotowania artyleryjskiego, które trwało czety i pół godziny, oraz siedmiogodzinnego bombardowania lotniczego. Korespondent wojenny BBC Godfrey Talbot zdał bezpośrednią relację z chwili, w której angielskie czołgi zniknęły w ciemnościach:
„Tysiące pocisków uderzają w przeciwnika i teraz tutaj, na brzegu pustynnej drogi, potęga pancerna 8. Armii rusza na wroga. Księżyc, a raczej półksiężyc, rozjaśnia tę scenę, a nad naszymi głowami pojawiają się flary, które oświetlają pole bitwy. Kiedy to mówię, czołgi, jedne po drugim, przejeżdżają obok mnie. Nie widać tego wyraźnie z powodu mgły. Mgłdy piaskowego pyłu, bardzo drobnego, którego chmurę wznosi każdy przejeżdżający czołg”.
Bardzo szybko nowozelandzka 2. Dywizja Piechoty wdarła się na pozycje przeciwnika wspierana przez towarzyszące jej czołgi, ale w pobliżu drogi Rahman otworzyły do nich ogień niemieckie działa przeciwpancerne oraz okopane dalej czołgi. Chaos, jaki z tego wynikł, był dezorientujący i nie pozwolił Montgomery’emu ocenić wszystkiego jasno, ale w takich konfrontacjach czołgów przewaga jest po stronie tego, kto ma ich więcej. Pod koniec dnia 2 listopada Rommlowi zostało 35 sprawnych czołgów, Brytyjczykom zaś 300 w linii i ponad 300 w rezerwie. Panzerarmee miała ich dużo za mało i jej dowódca dobrze o tym wiedział. W nocy z 2 na 3 listopada nakazał odwrót w stronę Fuki, 100 kilometrów na zachód od El Alamein. Odwrót powstrzymał kategorycznym rozkazem Hitler, który od czasu porażki pod Moskwą w grudniu 1941 roku nie pozwalał oddać nawet skrawka terenu.
8. Armia parła naprzód. 4 listopada X Korpus zajął kwaterę sztabu Afrikakorps. Generał Wilhelm von Thoma dostał się do niewoli, a włoskie dywizje pancerne „Ariete” i „Littorio” zostały unicestwione. To już było za wiele dla Rommla, który postanowił nie posłuchać rozkazu Hitlera i zarządził generalny odwrót na 15.30. bitwa pod El Alamein definitywnie się zakończyła.
Polecamy również: Bitwa pod Stalingradem. Największa pomyłka Hitlera
Źródło
Niniejszy tekst stanowi fragment książki Cyrila Azouvi i Juliena Peltiera 1942. Przełomowy rok II wojny światowej w infografikach, rysunkach, fotografiach (Wydawnictwo Rebis, Poznań 2025). Książkę można zamówić, klikając ten link, lub poniższy przycisk.
O autorze: PrzezWieki
