Naczelne dowództwo
Naczelne dowództwo nad armią polską na początku XII wieku sprawował książę Bolesław III Krzywousty. Miał on przy swoim boku grupę doradców, pomagających mu w trudnym procesie dowodzenia.
W radzie wojennej istotną rolę odgrywał palatyn Skarbimir, jednooki możnowładca z potężnego rodu Awdańców. O innych osobach, doradzających księciu, nic pewnego nie wiadomo.
W niektórych przypadkach panującego na polu walki zastępował wyznaczony przez niego dowódca. Postępował tak już ojciec Bolesława, Władysław Herman, wysyłając swoich synów czy palatyna Sieciecha na wskazany wcześniej odcinek frontu.
Niniejszy tekst powstał na podstawie książki dr Mariusza Sampa Nakło 1109, wydanej w kultowej serii „Historyczne Bitwy” (Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2025).
Jazda i piechota w czasach Krzywoustego
„Kronika polska” Anonima zwanego Gallem dostarcza szeregu dowodów na to, iż Bolesław Krzywousty lubił organizować szybkie i nagłe wypady przy użyciu jazdy oraz wyborowych oddziałów. Tak było m.in. w 1103 roku, kiedy książę wyprawił się z Głogowa na Kołobrzeg i wziął ze sobą „wybranych tylko rycerzy i najlepsze konie” .
Obok jazdy Krzywousty posiłkował się także oddziałami piechoty. W 1109 roku podczas zmagań z armią niemiecką króla Henryka V powołał pospolite ruszenie z terenów przygranicznych. Piechota walczyła wówczas w potyczce pod Bytomiem Odrzańskim.
Co ciekawe, piechurów w armii Krzywoustego było znacznie mniej aniżeli jeźdźców, co wiązało się głównie z procesami feudalizacyjnymi, jakie przebiegały wtedy nad Wisłą. W ten sposób armia polska upodobniła się do wojsk z obszaru Europy Zachodniej, gdzie bezsprzecznie dominowała jazda, zaś piechota odgrywała jedynie rolę podrzędną.
Koniec drużyny wczesnopiastowskiej
Sugeruje się, iż Bolesław Krzywousty mógł wystawić do boju maksymalnie kilkanaście tysięcy wojowników, z czego w pole wyprowadzał jednorazowo kilka tysięcy. W tym momencie trudno o jakieś bliższe szacunki z powodu braku odpowiednich świadectw źródłowych.
W dobie rządów Bolesława Krzywoustego nie istniała drużyna, jako główny rodzaj sił zbrojnych, którą dysponował na początku XI wieku jeszcze Bolesław Chrobry. Zasadniczą rolę w armii Krzywoustego odgrywały oddziały możnowładcze oraz pospolite ruszenie niższego rycerstwa.
Do końca nie wiadomo, kiedy drużyna straciła swój prymat w polskim wojsku. W XIX wieku sądzono, iż nastąpiło to dopiero w pierwszych latach rządów Krzywoustego, który rozwiązał ją na mocy jednorazowego aktu.
W nowszej nauce uważa się natomiast, iż drużyna odeszła w niebyt w dobie kryzysu monarchii wczesnopiastowskiej w latach 30. XI wieku, co wiązało się z ustaniem ekspansji terytorialnej, warunkującej zdobycie jeńców i łupy, na których opierało się egzystowanie drużynników. Andrzej Feliks Grabski był skłonny sądzić nawet, iż drużyna definitywnie rozpadła się za czasów Bolesława Chrobrego, na co jednak brakuje jednoznacznych dowodów.
Czytaj również: Zamach na Bolesława Krzywoustego. Zapomniane wydarzenie, które mogło zmienić bieg historii Piastów
Oddział nadworny Bolesława Krzywoustego
Swego rodzaju pozostałością po dawnej drużynie w czasach Bolesława Krzywoustego był oddział nadworny („acies curialis”). O jego istnieniu informował kilkukrotnie w swojej kronice Anonim zwany Gallem.
Oddział ten był ściśle związany się z księciem i osobiście od niego zależny. W skład „acies curialis” wchodzili młodzi rycerze, wywodzący się z rodzin możnowładczych, zdobywający przy boku władcy niezbędną wiedzę i umiejętności, którą mogli następnie wykorzystać podczas pełnienia wysokich godności państwowych.
Główne zadanie oddziału przybocznego, który raczej był nieliczny, polegało na zapewnieniu bezpieczeństwa księciu.
Czytaj również: Pierwsze małżeństwo Bolesława Krzywoustego. Kilkuletnia przygoda czy najgorszy okres w życiu księcia?
Inne oddziały
Swoje oddziały przyboczne wystawiali także możnowładcy świeccy i duchowni. Udokumentowane jest istnienie oddziałów Skarbimira oraz arcybiskupa gnieźnieńskiego, zbierany z jego dóbr. Oba wspomniane hufce wzięły udział podczas wyprawy Bolesława Krzywoustego na Czechy w 1110 roku.
W trakcie działa bojowych Bolesław Krzywousty miał jeszcze do dyspozycji oddziały wyspecjalizowanych rzemieślników. Wykorzystywano ich do budowy machin oblężniczych, przepraw przez rzeki, do naprawy dróg itp.
Jak stwierdził Karol Olejnik, „z naborem ludzi do tych służb pomocniczych w zasadzie nie było kłopotów, bowiem umiejętności kowalskie, czy ciesielskie były powszechne wśród ludności wiejskiej”.
Czytaj również: Przydomek Bolesława Krzywoustego. Czy książę rzeczywiście miał krzywe usta?
Wybór bibliografii:
- Olejnik K., Głogów 1109, Warszawa 1999.
- Samp M., Nakło 1109, Warszawa 2025.
Źródło
Niniejszy tekst powstał na podstawie mojej książki Nakło 1109, wydanej w kultowej serii „Historyczne Bitwy” (Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2025). Książkę można zamówić, klikając poniższy przycisk.
O autorze: Mariusz Samp
Doktor historii, pisarz i publicysta. Autor kilkunastu książek popularnonaukowych z zakresu historii. Jego najnowsze książki to: 1) Pierwszy rozbiór Polski 1031, 2) Szach-mat: Jak umierali władcy Rosji oraz 3) Polska i Ruś Kijowska.
