Aleksander Newski. Zwycięzca Szwedów i Krzyżaków, sojusznik Mongołów

Książę nowogrodzki Aleksander Newski

Aleksander przyszedł na świat 30 maja 1220 roku w Peresławiu Zaleskim. Był synem księcia Jarosława II i Teodozji, wnukiem Wsiewołoda III, prawnukiem Jurija Dołgorukiego, a zarazem potomkiem Włodzimierza Monomacha.

W wieku zaledwie 16 lat objął tron w Nowogrodzie, jednym z najważniejszych miast północnej Rusi. Było to możliwe dzięki staraniom ojca i poparciu bojarów. Aleksander od początku wykazywał się nieprzeciętną inteligencją, zdecydowaniem i zmysłem politycznym. Jako młody książę musiał nie tylko zyskać szacunek znanych z niezależności mieszkańców Nowogrodu, ale też bronić ich interesów wobec sąsiednich potęg – Szwecji, Niemców i Tatarów.

Zwycięzca znad Newy (1240)

15 lipca 1240 roku zapisał się złotymi zgłoskami w historii Rusi. Aleksander poprowadził wówczas niewielką armię nowogrodzką przeciwko szwedzkiemu najazdowi u ujścia rzeki Iżora do Newy. Jak głosi tradycja, sam ranił wodza nieprzyjacielskiego, zapewniając błyskotliwe zwycięstwo swoim wojskom.

Sukces ten, choć nie do końca potwierdzony przez źródła szwedzkie, miał ogromne znaczenie propagandowe. Aleksander zyskał przydomek „Newski” i stał się bohaterem Rusi.

Bitwa na lodzie (1242)

Druga słynna kampania Aleksandra miała miejsce dwa lata później. W 1242 roku armia księcia starła się z zakonem kawalerów mieczowych i wojskami krzyżackimi na zamarzniętym Jeziorze Czudzkim (Pejpus). Starcie to (tzw. „bitwa na lodzie”) stało się jednym z symboli walki Rusi z ekspansją zachodniego chrześcijaństwa.

Podczas bitwy Aleksander Newski zastosował skuteczną taktykę, pozwalając rycerzom niemieckim wejść głęboko na lód, a następnie uderzył na ich skrzydła, doprowadzając do ich klęski. Kroniki nowogrodzkie opisują to starcie z wielkim entuzjazmem, podkreślając geniusz dowódczy księcia. Choć niektóre relacje, jak „latopis Troicki”, są bardziej oszczędne, nie sposób przecenić znaczenia tej bitwy w pamięci zbiorowej Rusi.

Aleksander Newski a Tatarzy

Największym wyzwaniem dla Aleksandra Newskiego nie byli jednak Szwedzi czy Krzyżacy, lecz Mongołowie, którzy w XIII wieku podporządkowali sobie ogromne połacie ziem ruskich. Aleksander, w przeciwieństwie do wielu innych książąt, obrał drogę kompromisu. Udał się bowiem do Złotej Ordy i uzyskał zatwierdzenie swej władzy z rąk tatarskiego chana. Jego pragmatyzm zapewnił Rusi względny pokój, choć wielu ówczesnych i późniejszych obserwatorów nie potrafiło wybaczyć mu tej ugody.

Nie był to jednak wybór prosty. Aleksander musiał lawirować między okrutnymi żądaniami Tatarów a interesem własnego narodu i cerkwi. W 1252 roku dzięki poparciu chana Sartaka uzyskał władzę nad całą Rusią i został wielkim księciem włodzimierskim. Uczyniło go to najpotężniejszym z książąt ruskich.

Polecamy również: Zdobycie Kijowa przez Mongołów. Upadek wielkiego miasta

Śmierć Aleksandra Newskiego

Aleksander Newski zmarł 14 listopada 1263 roku w drodze powrotnej z Ordy, gdzie próbował po raz kolejny bronić interesów Rusi. Według kronikarzy, przed śmiercią wstąpił do klasztoru i przyjął imię zakonne Aleksy. Jego pogrzeb miał niezwykły przebieg. Ciało złożono bowiem w klasztorze Narodzenia Bogurodzicy we Włodzimierzu, a kiedy metropolita próbował włożyć w ręce zmarłego gramotę duchowną, książę miał cudownie otworzyć dłoń i ją przyjąć. Dla wielu był to znak jego świętości.

Kult Aleksandra rozpoczął się lokalnie i powoli rozprzestrzeniał się po całej Rusi. W XIV wieku pisano już jego żywoty, a wieść o cudach przy jego grobie przyciągała pielgrzymów. W 1380 roku, przed bitwą na Kulikowym Polu, jego duch miał objawić się modlącym się mnichom i zapewnić zwycięstwo prawnukowi – Dymitrowi Dońskiemu.

Polecamy również: Bitwa pod Zawichostem. Krwawa łaźnia nad Wisłą

Kanonizacja i kult władcy

W XVI wieku Aleksander został oficjalnie kanonizowany przez Cerkiew prawosławną. Zaczęto czcić go jako świętego męża, który łączył cnoty władcy i mnicha. Powstawały kolejne redakcje jego żywota, tworzono kanony liturgiczne i ikonograficzne. W ikonach z tego okresu Aleksander występuje zazwyczaj w szacie monastycznej, z dłońmi złożonymi do modlitwy. Cerkiew widziała w nim wzór chrześcijańskiego władcy, który na końcu życia porzuca świat i oddaje się Bogu.

Największe zmiany w kulcie Aleksandra przyniosła epoka Piotra I. Car uczynił go patronem nowo powstałego Petersburga, miasta zbudowanego u ujścia Newy – miejsca słynnego zwycięstwa z 1240 roku. W 1724 roku relikwie księcia przeniesiono do specjalnie założonej Ławry Aleksandra Newskiego.

Od tej chwili jego wizerunek uległ transformacji – zamiast mnicha przedstawiano go jako księcia-wojownika, z mieczem, w zbroi, często na koniu. Synod wydał specjalny ukaz zabraniający przedstawiania go w odzieży mniszej. W XIX wieku jego kult stał się narzędziem polityki imperialnej – wznoszono cerkwie jego imienia w Wilnie, Rydze, Łodzi, Tallinie, a nawet Warszawie. Aleksander stawał się symbolem prawosławnej Rosji i jej dominacji na zachodnich rubieżach.

Polecamy również: Śmierć Józefa Stalina. Jak wyglądały ostatnie chwile „czerwonego cara”?

W XX wieku postać Aleksandra Newskiego odżyła dzięki filmowi Siergieja Eisensteina z 1938 roku, który przedstawił księcia jako bohatera ludowego i wzór sowieckiego patrioty. Film zyskał uznanie samego Stalina i wszedł do kanonu kina radzieckiego. Choć w czasach ZSRR relikwie świętego znajdowały się w muzeum ateizmu, jego wizerunek pozostał obecny w przestrzeni publicznej.

W 2008 roku Aleksander wygrał ogólnorosyjski plebiscyt „Imię Rosji”. Jego postać jest dziś wykorzystywana w działaniach Cerkwi i państwa, a jego imię noszą ordery, świątynie i szkoły wojskowe.    

Literatura uzupełniająca:

• Aleksandra Sulikowska-Bełczowska, Aleksander Newski – święty mnich i bohater wschodniej Słowiańszczyzny, [w:] Marzanna Kuczyńska (red.), Вѣнецъ хваленїѧ. Studia ofiarowane profesorowi Aleksandrowi Naumowowi na jubileusz 70-lecia, Białystok 2019.
• Krzysztof Pietkiewicz, Aleksander Newski książę nowogrodzki 1236-1252 [https://twojahistoria.pl/encyklopedia/aleksander-newski-ksiaze-nowogrodzki-1236-1252/].