Sicz Zaporoska. Legendarna twierdza Kozaków

W sercu Dzikich Pól

Był czas, gdy na południowo-wschodnich kresach Rzeczypospolitej i Wielkiego Księstwa Litewskiego kończyła się cywilizacja. Rozległe stepy, przecięte meandrującymi rzekami, nie znały granic, nie znały państwowości, a prawo wyznaczała siła i szybkość konia.

Tereny te, znane jako Dzikie Pola, były zarazem rajem i przekleństwem. Bogate w żyzne gleby, obfitujące w zwierzynę i ryby, były równocześnie areną nieustannych najazdów tatarskich. To właśnie tam narodziła się legenda Kozaków. Ludzi, którzy wybrali życie w wolności i z bronią w ręku pisali własne zasady.

Już w XV wieku polscy kronikarze zaczęli dostrzegać istnienie „kozactwa”, ludzi niezwiązanych z żadnym państwem, prowadzących koczowniczy tryb życia, a zarazem doskonałych wojowników. Nazwa „Kozak” wywodzi się z języków tureckich i pierwotnie oznaczała „wolnego człowieka” lub „strażnika stepów”. Była to luźna społeczność uciekinierów – zbiegłych chłopów, awanturników, banitów, a także tych, którzy nie mogli znaleźć sobie miejsca w tradycyjnych społeczeństwach.

Gdy magnaci kresowi, w tym kniaź Ostrogski czy Hieronim Sieniawski, dostrzegli potencjał tkwiący w tych zaprawionych w boju ludziach, Kozacy zaczęli pełnić rolę obrońców południowych granic. Rzeczpospolita postanowiła ich „uhonorować” i wpisać do rejestru wojskowego.

Lecz nie wszyscy zaakceptowali taki los. Wśród tych, którzy nie chcieli poddać się władzy królów, hetmanów i magnatów, zrodziła się idea Siczy Zaporoskiej – niezależnej republiki wojowników.

Pierwsza Sicz – bastion Wiśniowieckiego

Za założyciela pierwszej Siczy uznaje się Dymitra Wiśniowieckiego, znanego później jako Bajda. Ten charyzmatyczny dowódca i awanturnik około 1553 roku postanowił stworzyć warownię na wyspie Chortyca, największej wyspie na Dnieprze. Miejsce to było idealne – rzeka zapewniała naturalną ochronę, a bogate zasoby stepów pozwalały na samowystarczalność.

Sicz Wiśniowieckiego była bardziej twierdzą niż osadą. Drewniane palisady, głębokie rowy, ziemne wały – wszystko to przypominało ówczesne zamki i obozy wojskowe. Kozacy, których Wiśniowiecki zgromadził wokół siebie, prowadzili regularne wyprawy łupieżcze przeciwko Tatarom i Turkom, nękając południowe rubieże Chanatu Krymskiego i Imperium Osmańskiego.

W 1557 roku połączone siły osmańsko-tatarskie przypuściły szturm na Sicz i zmusiły Kozaków do odwrotu. Wiśniowiecki nie zrezygnował. Przeniósł się bowiem na nową wyspę Monasterską, jednak jego śmierć w 1563 roku z rąk Turków zakończyła pierwszy rozdział historii Siczy.

Nowa Sicz Zaporoska

Pomimo upadku pierwszej warowni, idea Siczy przetrwała. W kolejnych latach Kozacy założyli nowe obozy, a Sicz stała się nie tylko twierdzą, ale też centrum politycznym i społecznym. Było to państwo w państwie, funkcjonujące według własnych zasad.

W Siczy panowała surowa, ale równościowa demokracja wojskowa. Najważniejsze decyzje podejmowano podczas rad kozackich – kruhów. To tam wybierano atamana koszowego, który miał niemal nieograniczoną władzę w czasie wojny, ale w czasie pokoju podlegał kontroli starszyzny. U jego boku stał pisarz wojskowy, odpowiednik kanclerza, oraz sędzia wojskowy, który pilnował przestrzegania prawa.

Kozacy żyli w kureniach – dużych drewnianych domach, przypominających klasztorne dormitoria. Każdy kuren miał swojego atamana, który sprawował nad nim kontrolę.

Dyscyplina w Siczy była surowa – za kradzież groziła chłosta, za dezercję – śmierć, a za morderstwo najbardziej przerażająca kara: mordercę zakopywano żywcem w trumnie z jego ofiarą.

Czytaj również: Uwielbiany we Francji, znienawidzony w Polsce. Henryk Walezy – pierwszy król elekcyjny Polski

Kozacy w dziejach Europy

Sicz Zaporoska stała się kuźnią wojowników, którzy nękali Europę. Walczyli oni po stronie Rzeczypospolitej, zdobywali Moskwę podczas dymitriad i odpierali Turków pod Chocimiem w 1621 roku.

Jednak Rzeczpospolita nigdy w pełni nie doceniła swoich dzikich sprzymierzeńców. Wprowadzenie rejestru ograniczało liczbę Kozaków, których państwo uznawało za legalnych, a resztę skazywało na życie banitów. To właśnie stało się zarzewiem największego buntu – powstania Chmielnickiego w 1648 roku. W jego wyniku doszło do podziału Ukrainy między Rzeczpospolitą a Rosję.

Kozacy nie tylko toczyli wojny, ale także wpływali na politykę międzynarodową. W XVIII wieku próbowali wyrwać się spod kurateli Rosji, sprzymierzając się z królem Szwecji Karolem XII podczas wojny północnej. Bitwa pod Połtawą w 1709 roku przypieczętowała jednak ich los – Rosja Piotra I ostatecznie podporządkowała sobie Ukrainę, a marzenia o niepodległej Siczy zaczęły blaknąć.

Czytaj również: Abdykacja Jana Kazimierza. Pierwszy król Polski, który zrzekł się tronu

Upadek Siczy Zaporoskiej

Ostatecznie Sicz Zaporoska upadła pod koniec XVIII wieku. W 1775 roku caryca Katarzyna II otoczyła ostatnią twierdzę kozacką. Po wielodniowym oblężeniu Kozacy poddali się bez walki, co było ciosem dla ich reputacji. Atamana Piotra Kalniszewskiego zesłano na Syberię, gdzie spędził ponad 25 lat w surowych warunkach klasztornego więzienia.

Wielu Kozaków natomiast uciekło na tereny osmańskie, zakładając tzw. Sicz Dunajską. Innych z kolei wcielono do armii rosyjskiej, gdzie służyli w formacjach kozackich.

Czytaj również: Zapomniani królowie Polski. Od Mieszka II Lamberta do Stanisława Leszczyńskiego

Wybór literatury:

• Podhorodecki L., Dzieje Ukrainy, Warszawa 2022.